Στo Ε΄ βιβλίο, κεφ. 10, των Η.Ν., είναι πολύ πιθανό ότι οι στ. 1134 b 19 - 1135 a 6 είναι εμβόλιμοι και πρόκειται, ενδεχομένως, για προσθήκη από ένα άλλο έργο του Αριστοτέλη, και συγκεκριμένα από τo χαμένο έργο του, Περί δικαιοσύνης, το οποίο αποτελείται από τέσσερα βιβλία. Ο P. Moraux, στο βιβλίο του, A la recherche de l΄Aristote perdu. Le dialogue Sur la justice, προσπάθησε να αποκαταστήσει το χαμένο αυτό έργο προτείνοντας λύσεις σχετικές με το θέμα του παρόντος άρθρου. Υποστηρίζει ότι οι συγκεκριμένοι στίχοι δε στερούνται συνοχής ως προς τα προηγούμενα και τα επόμενα, καθόσον ο Αριστοτέλης ορίζει το πολιτικό δίκαιο και συγχρόνως κάνει τη διάκριση μεταξύ του φυσικού και του νομικού δικαίου. Το αμέσως προηγούμενο χωρίο (1134 a 25-1134 b 18) αφορά το πολιτικό δίκαιο και ο Αριστοτέλης εστιάζει το ενδιαφέρον του στις έννοιες: κοινωνία, αυτάρκεια, ελευθερία και ισότητα μεταξύ των πολιτών. Στη συνέχεια συνδέει το δίκαιο με τον νόμο και υπογραμμίζει: «ουκ εώμεν άρχειν άνθρωπον, αλλά τον λόγον» (1134 a 35). Το κείμενο στο οποίο εστιάζεται το άρθρο χωρίζεται σε τρία μέρη: (α) ορίζεται το πολιτικό και το νομικό δίκαιο· (β) κρίνονται από τον Σταγιρίτη οι απόψεις μερικών «ενίοις» οι οποίοι υποστηρίζουν ότι το φυσικό δίκαιο είναι ακίνητο και έχει παντού την ίδια δύναμη ενώ το νομικό μεταβάλλεται· (γ) παρατίθεται η κεκαλυμμένη απάντηση του Αριστοτέλη. Αποδεικνύεται έτσι, ότι ο Αριστοτέλης αποδέχεται το φυσικό δίκαιο ως κινούμενον, εφ' όσον η φύσις ορίζεται στα Φυσικά, ως ο χώρος της κινήσεως. Εδώ ο Αριστοτέλης αντιτίθεται στον Πλάτωνα, κατά τον οποίο η ύπαρξη του όντος και του λογικού βρίσκεται μακράν της κινήσεως. Ο Αριστοτέλης στην κίνηση της φύσης βλέπει μιαν επιστήμη βασιζόμενη σε φυσική κανονικότητα, η οποία δεν έχει σχέση με τη βίαιη ηρακλείτεια αλλαγή, αλλά εκφράζει τη φυσική εξέλιξη και τη λογική που ενυπάρχει σ΄ αυτήν. Ένα άλλο πρωταρχικό σημείο της αριστοτελικής απόψεως για τη φύση είναι ότι το αντίθετο του φυσικού είναι το τυχαίο, η παρέκκλιση ή (οριακά) η τερατογένεση η οποία συμβαίνει όταν αντιδρά η «ύλη» στην επιβολή του «είδους» από κάποια αντίδραση της ύλης στο σχήμα (Περί ζώων γενέσεως, 770 b 16). Η μεγάλη καινοτομία του, συνίσταται στο γεγονός ότι αντιλήφθηκε τον νόμο μέσα στη φύση και φαίνεται ότι η φύση στην οποία αναφέρεται, είναι η ανθρώπινη. Στη συνέχεια ο Αριστοτέλης παραθέτει δύο ορισμούς του ανθρώπου: (α) ο άνθρωπος είναι φύσει ζώον λογικόν και (β) ο άνθρωπος φθάνει στην τελείωσή του όταν αναπτύξει τον Λόγο ο οποίος ενυπάρχει δυνάμει, υπό την προϋπόθεση ότι ζει ως ελεύθερος πολίτης στην πόλη που κυβερνάται από τον φυσικό λόγο του νόμου. Το τελευταίο σημείο του κειμένου αναφέρεται στην Αρίστη Πολιτεία, η οποία κατά τον Αριστοτέλη, βρίσκεται στο μέσον, μεταξύ ολιγαρχίας και δημοκρατίας, θεωρείται δε η πλέον σταθερή και υπάρχει όταν οι νόμοι της στηρίζονται στο φυσικό δίκαιο, δηλαδή όταν το νομικό δίκαιο ευθυγραμμίζεται με το φυσικό. Όσο διαρκεί η «πόλις», διαρκεί κατά τον Αριστοτέλη και Πολιτεία. Με τη δύση της, η «πόλις» δίνει τη θέση της στον Κόσμο. Ο άνθρωπος γίνεται πολίτης του κόσμου, και το φυσικό δίκαιο ευθυγραμμίζεται με τον νόμο όλης της «Φύσεως». Το κλειδί της αρετής μετά την εδραίωση του στωικισμού, βρίσκεται εφεξής στη ζηνώνεια ρήση: «ομολογουμένως τη φύσει ζην». Η «Πόλις» θα έχει όμως επιβιώσει, διότι δεν θα είναι πλέον φυσική, αλλά η Φύση θα έχει μετατραπεί στη μεγάλη κοσμική "Πόλι".
Ακαδημία Αθηνών
