Κατά τον Αναξίμανδρο τα όντα γεννώνται από μια πρωταρχή και επιστρέφουν φθειρόμενα σ' αυτήν σύμφωνα με μιαν αναγκαιότητα (απόσπ. 1). Η αδικία μετά την αποκατάσταση της λ. αλλήλοις δεν αναφέρεται εδώ στην ίδια την ύπαρξη των όντων αλλά στην μεταξύ των σχέση, είναι η πλεονεξία των όντων, που αντιμάχονται το ένα το άλλο, το δε δίκην διδόναι είναι η πορεία της υπερνικήσεως της πλεονεξίας, που επιφαίνεται σα μια αμοιβαία ένταξη μέσα σε όρια κατά την τάξη του χρόνου. Η πρόταση αυτή του Αναξιμάνδρου δεν είναι απλώς μια δήλωση της φυσικής νομοτέλειας ή μια μεταφορά ηθικών αρχών στην περιοχή της Φυσικής. Όπως στον Όμηρο η δίκη είναι η μοίρα, που κατανέμει στον καθένα αυτό που του ανήκει, γι' αυτό και το υπέρ μόρον απαιτεί την αποκατάσταση της τάξεως, έτσι και στον Αναξίμανδρο η δίκη προηγείται της αντιθέσεως του κόσμου του δικαίου προς τον κόσμο της φύσεως. Είναι η αρμογή των αντιτιθεμένων δυνάμεων του κόσμου, πού ορίζει τα όντα, όπως ορίζει και την ζωή των θεών και των ανθρώπων σαν ένα δράμα, που ξετυλίγεται ανάμεσα στο υπέρμετρο και το μέτρο. Τον όρο κόσμος, πού εσήμαινε στον Όμηρο την αρμονική τάξη πραγμάτων, ανθρώπων ή νοημάτων, είναι πολύ πιθανόν, ότι πρώτος χρησιμοποίησε ο Αναξίμανδρος, για να δηλώση την αρμογή των όντων σαν σύνολο. Ο κόσμος τούτος γεννιέται κατά τον Ηράκλειτο μέσα από την αναμέτρηση που προκαλεί ο πόλεμος (απόσπ. 53). Ο πόλεμος είναι όμως μια σύγκρουση και μια άρθρωση σε μέτρα, είναι έρις και δίκη συνάμα. Αυτό, πού ο Αναξίμανδρος χωρίζει σε φάσεις, ο Ηράκλειτος το ενώνει μέσα στο σύμβολο του πολέμου, πού εκφράζει ένα κοινό ανάμεσα στον άνθρωπο και στον κόσμο ήθος, μέσα από το οποίο προβαίνει και η ιεράρχηση των όντων. Την αίσθηση μιας κοινής νομοτέλειας ανάμεσα στον κόσμο και στην πόλη μαρτυρεί η χρήση όρων παρμένων από τη ζωή της ελληνικής πολιτείας προς ερμηνείαν του κόσμου (αρχή, κυβερνά, χρεών, δίκη, τίσις, πόλεμος, νόμος κτλ.). Την ίδια αίσθηση μαρτυρεί και η ποίηση του Σόλωνος, στην οποία η θεϊκή τάξη δεν επιβάλλεται έξωθεν, αλλά πραγματώνεται σαν ένας νόμος, πού οικεί μέσα στα όντα • είναι ο νόμος της άτης, πού ακολουθεί κάθε υπέρβαση, και τούτο γίνεται εν δίκη χρόνου (απόσπ. 10). Ο νόμος υψώνεται από τον Ηράκλειτο σε κοσμικό σύμβολο, στο οποίο μετέχουν οι άλλοι νόμοι. Γενικά στη χρήση των όρων αυτών παρατηρείται μια ανέλιξη από την αριστοκρατικήν ιεραρχία των παλαιοτέρων θεογονιών και της αντιδιαστολής των πολλών προς τους ολίγους από τον Ηράκλειτο προς την δημοκρατικήν ισονομία των κοσμικών δυνάμεων (Εμπεδοκλής, Αλκμαίων). Μέσα από την μετάσταση επομένως των ίδιων συμβόλων καθίσταται φανερή ή τάξη της πόλεως και του κόσμου. Δαίμων είναι η μοίρα σα μια υπερανθρώπινη τάξη στον Όμηρο. Όμως ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι το ήθος είναι για τον άνθρωπο η μοίρα (απόσπ. 119). Η μοίρα κατά συνέπεια δεν είναι μόνον μια τάξη κοσμική, είναι η ίδια η τάξη της ανθρώπινης φύσεως. Γι' αυτό και η ευδαιμονία δεν είναι κάτι τυχαίο, αλλά μιά αρμογή της ψυχής, που κατορθώνεται με αγώνα απόσπ. 43, 85). Ό,τι λοιπόν έως τώρα ήταν εξωανθρώπινο εσωτερικεύεται και εξανθρωπίζεται, χωρίς να χάνη την κοσμική του διάσταση. Το ήθος του ανθρώπου ορίζεται στον Ηράκλειτο από τον αγώνα πραγματώσεως της τάξεως του όντος (απόσπ. 112), και εδώ βρίσκεται η ευθύνη της εκλογής (αίρεσις, απόσπ. 29). Το ήθος από την ρίζα zwe σημαίνει την οικείωση — τον οικείο χώρο ή τον οικείο τρόπο. Το ήθος δηλώνει κατόπιν το ανθρώπινο είναι (Ηράκλειτος), που έρχεται στο προσκήνιο, αν και κατ' αρχήν λανθάνει (Αισχύλος, Αγαμ. 727). Έτσι το ήθος αποκτά ένα εσωτερικό μέγεθος και μια χρονική δυναμική. Σα μια χρονική ανάπτυξη (Έμπεδ. απόσπ. 17, 28-29) το ήθος είναι η πορεία οικειώσεως, που εγκλείει τον κίνδυνο της υπερβάσεως της προσήκουσας μοίρας, η οποία πραγματώνεται υπό την έννοιαν αυτή σύμφωνα με την τάξη του χρόνου (Αναξίμανδρος), πού είναι μια τάξη δίκης (Σόλων). Η τάξη του κόσμου, της πόλεως και του ανθρώπου προσεγγίζεται ερμηνευτικά από τους αρχαϊκούς στοχαστές με τα ίδια σύμβολα. Πως μπορεί όμως κάτι, που σε μας περιορίζεται στην περιοχή της ανθρώπινης και κοινωνικής ζωής, να σημαίνη το όλον ον; Θα παρεγνωρίζαμε πλήρως το βάθος του αρχαϊκού στοχασμού, αν εμιλούσαμε για ένα πρωτόγονο ανθρωπομορφισμό. Δεν πρόκειται εξ άλλου για μια μεταφορά, γιατί η μεταφορά είναι νοητή μετά από τον χωρισμό σε ειδικεύσεις, όπως η Φυσική, η Ηθική κτλ. Η γλώσσα των αρχαϊκών φιλοσόφων είναι προεπιστημονική και για τούτο πρωταρχική και συνορατική. Προβαίνοντας μέσα από μια συμβιωτικήν αίσθηση ανθρώπου-κόσμου, το συνορατικό αυτό σκέπτεσθαι αποκαλύπτει τον άνθρωπο, την πόλη και τον κόσμο με τα σημάδια μιας κοινής τάξεως, η οποία διαρκώς απειλείται να διαταραχθή και η οποία απαιτεί μιάν αποκατάσταση. Αυτή η αποκάλυψη δεν είναι όμως μια απλή συμβίωση αλλά μια πορεία, πού οδηγεί προς τον εξανθρωπισμό των μέχρι τούδε εξωανθρωπίνων δυνάμεων και παρουσιάζει μιάν ανέλιξη ανάλογη προς την μετάσταση των πολιτικών ιδεωδών.
Ακαδημία Αθηνών
