Ο Karl Popper ανήκει στους αυστηρότερους κριτικούς της πλατωνικής πολιτικής φιλοσοφίας. Η κριτική του ξεκινάει από τη διάγνωση ενός τραγικού δεδομένου του σημερινού πολιτισμού, το δυϊσμό ανάμεσα στις ολοκληρωτικές ιδέες και στα μεταρρυθμιστικά δημοκρατικά κινήματα, και προσπαθεί να τον φωτίση από τα βάθη της εννοιολογικής του προϊστορίας χωρίς να ξεγλιστρά στις μεθοδολογικές παρανοήσεις του «ιστορικισμού». Την έκφραση του τραγικού αυτού δυϊσμού βρίσκει ο Popper στον Πλάτωνα καθώς τον τοποθετεί στο κοσμοϊστορικό μεταίχμιο ανάμεσα σε δυο μορφές κοινωνίας, την κλειστή με την προσήλωσή της στα παλαιά ήθη, που αναχαιτίζει κάθε προοδευτική κίνηση, και την ανοιχτή (Ηρόδοτος, Πρωταγόρας, Αντισθένης, Λυκόφρων, Ευριπίδης, Αλκιδάμας, Δημόκριτος, Περικλής και προπαντός Σωκράτης), που αποτελεί την μεγαλύτερη καμπή στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ο Πλάτων ζει μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο την κατάρρευση της κλειστής κοινωνίας και μολαταύτα εξακολουθεί να επηρεάζεται από το πνεύμα το δικό της και όχι του Σωκράτη, που αντιπροσωπεύει την αρχή της ανοιχτής κοινωνίας. Στην Πολιτεία ερμηνεύει ο Πλάτων κατά τον Popper την κατάρρευση αυτή ιστορικιστικά με βάση τον δήθεν νόμο, ότι κάθε κοινωνική αλλαγή αποτελεί πτώση και εκφυλισμό από μια προηγούμενη πολιτειακή μορφή. Ειδικώτερα η πλατωνική ιδέα της δικαιοσύνης δίνει αφορμή στον Popper να διαλύση τη μαγεία και να ξεσκεπάση τον ολοκληρωτισμό του πλατωνικού πολιτικού προγράμματος παρά την κοινωνικοοικονομική σημασία που του αναγνωρίζει στις επί μέρους αναλύσεις φαινομένων. Με ιδιαίτερη οξυδέρκεια ανακαλύπτει ο Popper ότι η πλατωνική έννοια της δικαιοσύνης – οικειοπραγίας, που δικαιώνει ουσιαστικά τους κρατούντες, βρίσκεται σε χτυπητή αντίθεση προς την ευρύτερη ελληνική αντίληψη, που ταυτίζει τη δικαιοσύνη με την ισότητα. Ο Πλάτων, χρησιμοποιώντας τις πυθαγόρειες μαθηματικές γνώσεις και το κύρος της ακριβείας των, διχοτομεί την έννοια της δικαιοσύνης σε αριθμητική και γεωμετρική, χαρακτηρίζοντας την πρώτη λαϊκή και μη αυθεντική, αφού στηρίζεται στην αρχή της ισομοιρίας και του κλήρου, και τη δεύτερη αληθεστάτην και αρίστην, γιατί αποδίνει στον καθένα ό,τι ανήκει στη φύση του. Θρησκευτικά καταξιώνεται η έννοια της γεωμετρικής ισότητας με αναγωγή στην κρίση του Δία, επιστημολογικά με την επιγραφή στο υπέρθυρο της Ακαδημίας μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω, και κοσμολογικά με την δομή των πέντε απλών σωμάτων στον Τίμαιο. Για να καταδείξη πόσο ανέντιμη και μικρόψυχη είναι η πλατωνική επίθεση κατά της δημοκρατικής ισότητας ο Popper επικαλείται τη μαρτυρία της «μεγάλης γενεάς» και ιδιαίτερα του Σωκράτη. Η σωκρατική κριτική των δημοκρατικών θεσμών αποσκοπεί κατά τον Popper όχι στην κατάλυση αλλά στην εδραίωση των και επισφραγίζει την κατάρρευση της κλειστής κοινωνίας. Με τις τολμηρές αυτές θέσεις ο Popper ρίχνει καινούργιο φως στη σχέση Πλάτων – Σωκράτης, παρουσιάζοντας τον Πλάτωνα ως τον πιο άπιστο μαθητή του διδασκάλου. Το περίεργο είναι ότι η κριτική αυτή του Popper εμφανίζει κατά τη γνώμη μας χτυπητή ομοιότητα προς την εγελιανή εικόνα του Σωκράτη, παρ΄ όλο που ο Popper κατατάσσει και τον ίδιο τον Έγελο στους εχθρούς της ανοιχτής κοινωνίας. Όπως ο Σωκράτης του Popper βρίσκεται στο μεταίχμιο της κλειστής και της ανοιχτής κοινωνίας, έτσι τοποθετείται ο Σωκράτης του Έγελου στο ορόσημο εκείνο, όπου η κοινωνία η ριζωμένη στους παλαιούς θεσμούς και στα πατροπαράδοτα ήθη μεταπίπτει στη νέα, που στηρίζει την ηθική της στην αρχή της ορθολογικής κριτικής και της αυτονομίας του ατόμου. Η κριτική επίθεση του Popper, αν και σε μερικά σημεία της προϋποτυπώθηκε από τον Αριστοτέλη, δεν έμεινε χωρίς αντίλογο. Ο Levinson, αναλαμβάνοντας την υπεράσπιση του Πλάτωνος σ΄ ένα βιβλίο 674 σελίδων, παρατηρεί ότι η κριτική του είδους αυτού συγχέει τα όρια του αρχαίου και του νέου κόσμου και δείχνει μεγαλύτερο ζήλο στην επισήμανση των αδυναμιών παρά στην αναγνώριση των θετικών σημείων. Ο Levinson λησμονεί ωστόσο ότι η αναλογική μέθοδος του Popper, που δεν διστάζει να χρησιμοποιή αναχρονιστικά νεωτερικές έννοιες (τάξεις, ρατσισμός, δικτατορία, Ιερή Εξέταση), δεν αποβλέπει στην άρνηση του Πλάτωνος, αλλά στον καυτηριασμό τέτοιων αρνητικών φαινομένων. Η πίστη στην αδιάκοπη συνέχεια της εννοιολογικής ιστορίας επιτρέπει στον Popper να εφαρμόζη την αναλογική του μέθοδο. Δικαίωση της μεθόδου αυτής αλλά και κριτική διατυπώνει ο Guthrie Ιδιαίτερα πάνω στην έννοια του «ιστορικισμού». Ο Guthrie εκφράζει την άποψη, ότι ένας φιλόσοφος είναι δυνατόν να εκθέτη τις σκέψεις του σε ιστορική μορφή χωρίς να ασπάζεται και την ιστορικότητα σ΄ όλη την κυριολεξία της. Κάτω από την ιστορική έκθεση είναι δυνατόν να κρύβεται ένας γενετικός ορισμός. Σημαντική είναι επίσης η αντίρρηση του Robinson, ότι ο Popper αποκρύπτει τον επιστημολογικό χαρακτήρα της πλατωνικής κριτικής της δημοκρατίας. Ωστόσο ο απόλυτος πολιτικός επιστημονισμός, έστω κι αν προέρχεται από ένα Πλάτωνα, δεν εγγυάται τη μη κατάχρηση της πολιτικής εξουσίας από τους απόλυτα αδαείς.
Ακαδημία Αθηνών
