Κατά τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται ζωηρό ενδιαφέρον για τις φιλοσοφικές θεωρίες της Ελληνιστικής περιόδου. Δεν θα ήταν υπερβολή να λεχθή ότι η Στωική Φιλοσοφία και ιδιαίτερα η Στωική Επιστημολογία ευρίσκονται στο επίκεντρο πολλών ερευνών στο χώρο της φιλοσοφικής αυτής περιόδου. Επιφανείς ερευνητές φθάνουν στο σημείο να συγκρίνουν π.χ. την έννοια του λεκτού με τις θεωρίες των προτάσεων των Russell και Frege. Παρ’ όλον όμως ότι εργασίες όπως αυτές των Hicks, Bréhlier, Pohlenz, Philipson, Sandbach, Sambursky, Reesor, Mates, Watson, Viricux-Reymonc, Pembroke, Rist, Gould και άλλων έχουν αυξήσει σημαντικά τις γνώσεις μας σχετικά με τη θεωρία της γνώσεως των Στωικών, ωστόσο ερμηνευτικά προβλήματα που σχετίζονται με τη σημασία βασικών όρων παραμένουν ανοικτά. Το παρόν δοκίμιο περιορίζεται κυρίως στο πρόβλημα της αντιλήψεως, και θα πρέπει να θεωρηθή ως μια απόπειρα να επανερμηνεύση στο φως των πρόσφατων συμπερασμάτων της φιλολογικής έρευνας τους βασικούς όρους της Στοάς αίσθησις, πνεύμα, τύπωσις, ετεροίωσις, οικείωσις, λόγος, φαντασία, κατάληψις, και να εξετάση τις μεταξύ των λογικές σχέσεις. Οι θέσεις τις οποίες λαμβάνει ο συγγραφεύς – και οι οποίες δεν συμπίπτουν πάντοτε με τις θέσεις προηγουμένων ερευνητών – είναι οι ακόλουθες : 1. Η έννοια του όρου αίσθησις στους Στωικούς είναι ευρεία. Μπορεί να εννοηθή ως συνδυασμός δύο κινήσεων : Κίνηση στα αισθητήρια όργανα – κίνηση, που αφετηρία έχει το ηγεμονικόν. Τα αποτελέσματα των δύο κινήσεων είναι αντίστοιχα : ά-λογες «φαντασίες», δηλ. ακατέργαστα ψυχολογικά στοιχεία – έλλογες «φαντασίες», δηλ. επεξεργασμένα γνωσιολογικά στοιχεία, σημασιοδοτημένα ήδη από τον τρόπο και τον locus της εντάξεώς των μέσα στο εννοιολογικό υλικό, που αποκτήθηκε στο παρελθόν. Η σύνδεση και σημασιοδότηση του εισερχομένου υλικού γίνεται σύμφωνα με ωρισμένους «νόμους» (περίπτωσις, ομοιότης, αναλογία, εν αντίωσις, σύνθεσις, μετάθεσις, μετάβασις, στέρησις), από τους οποίους τουλάχιστον μερικοί έχουν χρησιμοποιηθή από τους Βρεταννούς Εμπειρικούς και ως ένα σημείο από τους θεμελιωτές της νεώτερης Δομικής Ψυχολογίας. 2. Οι έννοιες πνεύμα και λόγος υποδηλώνουν ότι οι Στωικοί υπεστήριξαν την ενέργεια και την επέμβαση στη γνωσιολογική επεξεργασία του εμπειρικού υλικού, παραγόντων που ναι μεν έχουν υλική βάση (όπως το καθετί γι’ αυτούς, εκτός από το λεκτόν, έχει υλική βάση), δρουν όμως ωστόσο ως εάν επρόκειτο για αυτόνομες υποστάσεις, πράγμα που ευθύς αμέσως εισήγαγε ένα δυασμό, δεν συμβιβάζεται όμως κατά την παρούσα ερμηνεία με βασικές φιλοσοφικές θέσεις των Στωικών. Προτιμότερο θα ήταν, επειδή είναι συνεπές προς τη Στωική Φιλοσοφία, να εκληφθούν ως δυνάμεις του οργανισμού, που αποκτήθηκαν βαθμιαία από αυτόν. 3. Η ταύτιση των προλήψεων με τις έμφυτες ιδέες, όπως έχει επιχειρηθή στο παρελθόν, αποτελεί επίσης παρερμηνεία. Κατά την παρούσα ερμηνεία πρόκειται μόνο για αποκρυσταλλωμένες εμπειρίες του παρελθόντος, που παίζουν αποφασιστικό ρόλο στη σημασιοδότηση των νέο-εισερχομένων εμπειριών. 4. Ότι καλούν οι Στωικοί συγκατάθεσιν είναι μόνον παρακόλουθο της γνωστικής λειτουργίας και δεν λαμβάνεται από αυτούς ως αναγκαίο στοιχείο για τον ορισμό του κριτηρίου της αλήθειας. Τούτο μπορεί να αποτελέση μια υπόθεση για περαιτέρω έρευνα. Η πεποίθηση του συγγραφέως είναι ότι, αν οι μαρτυρίες ιδωθούν με διαφορετική προοπτική, η υπόθεση αυτή θα επαληθευθή. Από την εξέταση των κειμένων δεν προκύπτει ότι οι Στωικοί περιέλαβαν πραγματικά τη συγκατάθεση ως μέρους του ορισμού του κριτηρίου της αλήθειας.
Ακαδημία Αθηνών
