Η μελέτη αυτή χρησιμοποιεί ως αφετηρία δύο, βασικά, κείμενα: τις σελ. 20-23 της Πλατωνικής Απολογίας και ένα απόσπασμα των Ηθικών του Πλουτάρχου (1118c), που οι περισσότεροι εκδότες των χαμένων έργων του Αριστοτέλους κατατάσσουν στον Περί Φιλοσοφίας διάλογο του τελευταίου. Σκοπός μας είναι να εξετάσωμε τρία κυρίως πράγματα: 1) Το ευρύτερο πνευματικό κλίμα της Ελλάδος, στο οποίο εντάσσεται το γνώθι σ’ αυτόν ως δελφική ρήση, 2) Τον ελεύθερο τρόπο, με τον οποίον ο Σωκράτης αξιοποίηση τη ρήση αυτή, και 3) Τη θέση της έτσι αξιοποιημένης αυτογνωσίας στη σωκρατική σκέψη και, γενικώτερα, τη σχέση του δελφικού πνεύματος με ότι για συντομία ονομάζομε «σωκρατισμό». Είναι γνωστό ότι το «γνωθί σαυτόν» καθώς και άλλα σύντομα κελεύσματα ηθικού περιεχομένου ήταν χαραγμένα στο ναό των Δελφών, ενώ ταυτόχρονα γνώριζαν ευρύτατη διάδοση στις ελληνικές κοινωνίες των προκλασσικών, κυρίως, χρόνων. Η πατρότητα τους αποδίδεται είτε στους Επτά Σοφούς είτε στο ίδιο το Μαντείο, με το οποίο άλλωστε αυτοί φέρονται πάρα πολύ στενά συνδεδεμένοι. Δεν θα ήταν λοιπόν άστοχο, ιστορικά, να υποστηριχθή ότι η πολιτική και θρησκευτική ηγεσία της αρχαϊκής Ελλάδος χρησιμοποιούσε αυτά τα ρητά ως συμβουλές, που απέβλεπαν στο σωφρονισμό των υπηκόων της. Με αυτή την προοπτική πρέπει να θεωρήσωμε το «γνώθι σαυτόν», που δεν ήταν, όπως συνήθως πιστεύεται, παρόρμηση για ενδοσκόπηση αλλά υπόμνηση για ευπείθεια. «Γνώθι σ’ αυτόν» εσήμαινε, περίπου: «μην ξεχνάς ότι είσαι άνθρωπος, δηλαδή όν με περιορισμένες δυνατότητες, που πρέπει να υποτάσσεται, να υπακούη». Πως αξιοποίηση τη δελφική αυτή ρήση ο Σωκράτης, για τον οποίο ξέρομε πόσο επίμονα ηρνείτο ν’ αποδεχθή κάθε δογματικά διατυπωμένη αλήθεια, από οπουδήποτε και αν αυτή προερχόταν ; Για το Σωκράτη το «γνώθι σ’ αυτόν» υποδηλώνει ταυτόχρονα μια απόρριψη και μια αποδοχή. Απόρριψη, πρώτα-πρώτα, κάθε έτοιμης γνώσης, κάθε μάταιης επιστημονικής αναζήτησης. Και αποδοχή, στη συνέχεια, της μόνης γνώσης που μπορεί να αποδειχθή ευεργετική για τον άνθρωπο, αφού αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για κάθε διαυγή και υπεύθυνη απόφαση, δηλαδή για κάθε αυθεντική ηθική πράξη: της γνώσης του εαυτού μας. Γνωρίζω τον εαυτό μου σημαίνει : περιστέλλω τη διάχυσή μου προς τα έξω, δίνω τέλος στην ολέθρια κατασπατάληση του ψυχισμού μου σε θέματα εντελώς αλλότρια προς τα καλώς εννοούμενα συμφέροντά μου, άρα περισυλλέγω το διασκορπισμένο σε μάταιες αναζητήσεις ψυχικό μου κόσμο και ξαναγίνομαι ψυχολογικά και ηθικά Ένας. Όταν όμως συμβούν όλα αυτά, αντιλαμβάνομαι τις ηθικές μου ατέλειες προσπαθώντας μάλιστα να τις διορθώσω, συνειδητοποιώ τα αληθινά μου προβλήματα και, αποκτώντας πλήρη επίγνωση της μηδαμινότητάς μου, αναγνωρίζω ως «μέτρον πάντων χρημάτων» όχι τον εαυτό μου αλλά το Θεό. Ο Σωκράτης μ’ αυτό τον τρόπο καταλήγει εκεί ακριβώς που απέβλεπε το δελφικό ρητό, στην πρωταρχική του σημασία. Με τη διαφορά όμως ότι η απόληξη αυτή δεν είναι τώρα η αναντίρρητη αποδοχή μιας δογματικά διατυπωμένης προσταγής αλλά το τέρμα μια πνευματικά γνήσιας αναζήτησης. Ανάλογη υπήρξε η στάση του Σωκράτη σχετικά με το χρησμό που δόθηκε στο Χαιρεφώντα. Σύμφωνα με το χρησμό αυτό, ο διδάσκαλος του Πλάτωνος αναγνωριζόταν ως ο «σοφώτατος» μεταξύ των συμπολιτών του. Αντί όμως να δεχθή με αβασάνιστη αυταρέσκεια την ύψιστη αυτή τιμή ο Σωκράτης επιδόθηκε σε μια επίμοχθη διερεύνηση της σοφίας του εαυτού του και των άλλων, για να καταλήξη στο συμπέρασμα ότι πραγματικά σοφός είναι όποιος συνειδητοποιεί ακριβώς ότι η σοφία του δεν έχει την παραμικρή αξία – συμπέρασμα που προϋποθέτει την αυτογνωσία αλλά και οδηγεί σ’ αυτήν. Η ελεύθερη, γενικά, στάση που υιοθετεί ο Σωκράτης απέναντι στο Μαντείο των Δελφών μας υποχρεώνει να δεχθούμε ότι η επίδραση του τελευταίου δεν μπορεί να ήταν αποφασιστική σχετικά με τη στροφή του φιλοσόφου προς τις ηθικού περιεχομένου αναζητήσεις. Μόνο ένας σπάνια προικισμένος φιλοσοφικός νους σαν τον Σωκράτη θα μπορούσε να επιδοθή με τόση επιτυχία στην ηθική φιλοσοφία. Οι διαβεβαιώσεις του για το αντίθετο μας φαίνονται δημιούργημα της τόσο προσφιλούς του ειρωνείας. Αν όμως σκεφθούμε ότι ο Σωκράτης ήταν, με το δικό του βέβαια τρόπο, ένας βαθύτατα θρησκευόμενος άνθρωπος, τότε πρέπει να δεχθούμε ότι τα δελφικά «μηνύματα» τα χρησιμοποιούσε ως «εξωτερικό στήριγμα» και «μέθοδο εργασίας», που του τόνωναν την πίστη στην αξία της ηθικής φιλοσοφίας και, ταυτόχρονα, προσέδιδαν κύρος στη διδασκαλία του. Η σύζευξη άλλωστε του σωκρατισμού με το απολλώνειο πνεύμα ήταν κάτι που ανταποκρινόταν άμεσα στις βαθύτερες προτιμήσεις του αθηναϊκού και, γενικώτερα, του ελληνικού λαού. Αν επιχειρούσαμε, ξεκινώντας από το τελευταίο απολλώνειο μήνυμα προς τον Σωκράτη (Φαίδων 61 a επ.), να συγκεφαλαιώσωμε τη σχέση ανάμεσα στο φιλόσοφο και το δελφικό πνεύμα, θα σημειώναμε ότι : 1) ο Σωκράτης, από την αρχή ως το τέλος της φιλοσοφικής του σταδιοδρομίας, φαίνεται να ποδηγετήται από τον Απόλλωνα, 2) Ο Σωκράτης δεν ακολουθεί κατά γράμμα τις εντολές του θεού, αλλά τις ερμηνεύει ελεύθερα, και 3) Υπάρχει βαθύτερη συγγένεια μεταξύ της απολλώνειας μουσικής και της σωκρατικής ηθικής φιλοσοφίας.
Academy of Athens
