use the file or the thumbnail according to the license: CC BY-NC-SA 4.0 Attribution-NonCommercial-ShareAlike
Heraclitus and Stoicism
Long, A.A.
Την τελευταία εικοσαετία παρατηρείται αναβίωση του ενδιαφέροντος για την ελληνιστική φιλοσοφία και ιδιαίτερα για τη φιλοσοφία της Στοάς και του Επικούρου. Μια από τις συνέπειες της αναζωπύρωσης του ενδιαφέροντος αυτού υπήρξε η απόρριψη της θέσης, που πρώτος υποστήριξε ο Hegel και ευρύτερα διέδωσε ο Zeller, ότι ο Ζήνων και ο Επίκουρος δεν ήταν πρωτότυποι αλλά οπισθοβατικοί στοχαστές, που ξαναγύρισαν στους Προσωκρατικούς – τον Ηράκλειτο και τον Δημόκριτο αντίστοιχα – αγνοώντας σε μεγάλη έκταση την Ακαδημία και τον Περίπατο. Οι νεώτεροι ερευνητές παρατήρησαν (και σωστά), πως σημαντική επίδραση θετική και αρνητική άσκησε στον Ζήνωνα και τον Επίκουρο η αττική φιλοσοφίας της εποχής τους. Στην επανεκτίμηση όμως αυτή των αρχών και των πηγών της στωικής φιλοσοφίας ο Ηράκλειτος επισκιάσθηκε περίεργα και άδικα. Στις πρόσφατες εργασίες των Solmsen, Rist, Sandbach και Graeser η σημασία του Ηρακλείτου για την Αρχαία Στοά αγνοήθηκε σχεδόν τελείως. Η διαπίστωση όμως ότι οι αρχαίοι Στωικοί, παράλληλα με την επήρεια του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους και άλλων, υπέστησαν ισχυρή την επίδραση του Ηρακλείτου μπορεί να ανταποκρίνεται περισσότερο στην αλήθεια. Ένας άλλος προσανατολισμός της σύγχρονης έρευνας επηρέασε επίσης την εκτίμηση της σχέσης του Ηρακλείτου και της Στοάς. Στην επιδίωξή τους να αποκαταστήσουν τη φιλοσοφία του Ηρακλείτου τόνισαν οι ερευνητές την ανάγκη να γίνη διάκριση της στωικής ερμηνείας και παρερμηνείας των απόψεών του, απ’ ότι ο ίδιος ο Ηράκλειτος είχε πραγματικά στο νου του. Ήταν όμως η στωική ερμηνεία στο σύνολό της προκατειλημμένη και αναχρονιστική; Αν πραγματικά πλανήθηκαν σχετικά με την «εκπύρωση» - όπως εξ’ άλλου και ο Θεόφραστος – δεν προκύπτει ότι παρερμήνευσαν τον Ηράκλειτο συστηματικά. Αλλά το πρόβλημα πως οι επί μέρους Στωικοί και ιδιαίτερα ο Κλεάνθης μελέτησαν τον Ηράκλειτο δεν έχει ακόμα ερευνηθή αμερόληπτα και σε βάθος. Έχει θεωρηθή ως δεδομένο περισσότερο, χωρίς και να έχη αποδειχθή, ότι οι Στωικοί χρησιμοποίησαν απλώς τον Ηράκλειτο αβασάνιστα για να στηρίξουν το δικό τους φιλοσοφικό σύστημα κι ακόμη ότι η στάση των Στωικών απέναντι στον Εφέσιο φιλόσοφο βασιζόταν περισσότερο στην λανθασμένη ερμηνεία του Θεοφράστου. Μια σύγκριση όμως των σχετικών κειμένων δεν ενισχύει αυτή την άποψη. Και πριν από τον Θεόφραστο είχε γράψει ο Ηρακλείδης ο Ποντικός τέσσερα βιβλία «εξηγήσεων» του Ηρακλείτου. Δεν υπάρχει λοιπόν λόγος να δεχθούμε ότι η παρόμοια μελέτη του Κλεάνθη βρισκόταν σε αμεσώτερη εξάρτηση από τον Θεόφραστο παρά από κάποια παραλλαγή του ίδιου του «βιβλίου» του Ηρακλείτου. Πραγματικά διάφορες εκθέσεις της στωικής κοσμογονίας είναι πιο κοντά στη γλώσσα του Ηρακλείτου παρά οι συνόψεις των απόψεών του, που προέρχονται από τον Θεόφραστο. Αλλά γιατί έδειξαν τόσο μεγάλο ενδιαφέρον για τον Ηράκλειτο οι Στωικοί; Στο ερώτημα αυτό μπορεί σχηματικά να δοθή η ακόλουθη απάντηση. Στον Ηράκλειτο μπορούσαν να βρουν ένα εννοιολογικό πλαίσιο για την κατανόηση του κόσμου πολύ πιο συγγενικό με τις δικές τους θέσεις απ ότι το πλατωνικό και το αριστοτελικό: ενότητα μέσα στη φαινομενική ανομοιότητα, ενότητα στη μεταβολή, ένα λόγο ρυθμιστή που είναι επίσης «πυρ» και είναι κοινός και στους ανθρώπους και στο σύμπαν, και παραινέσεις στους ανθρώπους ν’ ακολουθούν τη σοφή αυτή κατευθυντήρια δύναμη. Οι Στωικοί ήταν στο βάθος μονιστές και απέρριπταν όσες πλατωνικές και αριστοτελικές έννοιες έβρισκαν ασυμβίβαστες με το «σωματικό» και «ζωτικοκρατικό» μονισμό τους. Η προσεκτική ωστόσο μελέτη του Ηρακλείτου από τους Στωικούς και η θετική χρήση των δογμάτων του αποδεικνύεται πειστικώτατα από τον Ύμνον εις Δία του Κλεάνθη. Το έργο αυτό αποκαλύπτει την βαθειά κατανόηση του Ηρακκλείτου, που ανάλογή της δεν βρίσκομε στον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τον Θεόφραστο. Από την άποψη αυτή μπορούμε να συγκρίνωμε τον «Ύμνο» του Κλεάνθη με νεώτερες επιστημονικές προσεγγίσεις του Ηρακλείτου. Ήταν λοιπόν ο Κλεάνθης και όχι ο Ζήνων – όσο τουλάχιστον οι μαρτυρίες μας επιτρέπουν να συμπεράνωμε – η μορφή που συνέδεσε τον Ηράκλειτο με τον Στωικισμό. Μπορούμε μάλιστα να υποθέσωμε ότι ο Κλεάνθης προσπάθησε να αναπτύξη και να στηρίξη φιλοσοφικά τα φυσικά δόγματα του Ζήνωνος γενικά στη σύγκρουσή τους με τον Ακαδημαϊκό Σκεπτικισμό και ότι μια από τις μεθόδους που χρησιμοποίησε για τον σκοπό αυτό ήταν η αναζήτηση παραλλήλων απόψεων στους προγενέστερους στοχαστές. Μερικές φορές βέβαια, όπως π.χ. συμβαίνει με την ψυχολογία, παρερμήνευσε πιθανώς τον Ηράκλειτο. Άλλοτε – κι οι περιπτώσεις αυτές κυρίως μας ενδιαφέρουν – ανέπτυξε θέσεις, που μαρτυρούν στενό δεσμό με τον Ηράκλειτο. Κάποτε παραθέτει και τα ίδια τα κείμενά του, που προλαμβάνουν καθαρά μερικά στωικά δόγματα. Τέτοια δείγματα στενής σχέσης με τον Ηράκλειτο αποτελούν ο Ύμνος εις Δία και η έκθεση της κοσμολογίας του Κλεάνθη από τον Άρειο Δίδυμο. Το τελικό αποτέλεσμα μας δίνει ένα γοητευτικό παράδειγμα εποικοδομητικές χρήσης των απόψεων ενός φιλοσόφου από ένα νεώτερό του. Είναι δύσκολο να αποφανθούμε, αν οι κατευθυντήριες γραμμές της στωικής φιλοσοφίας είχαν τεθή πριν ο Ηράκλειτος επηρεάσει το σύστημά της. Αλλ’ αν και η σκέψη του Ηρακλείτου υπήρξε μια από τις πολλές διαπλαστικές επιρροές, είχε πάντως πρωταρχική σημασία. Ο Χρύσιππος με το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του για τη Λογική και τις λεπτομέρειες της Ηθικής απηχεί τον Ηράκλειτο πολύ λιγώτερο απ΄ ότι ο Κλεάνθης. Αλλά η συνέχεια της ηρακλειτικής επίδρασης στη Στοά αποδεικνύεται αδιάκοπη στον Μάρκο Αυρήλιο.
Academy of Athens
