Είναι γνωστό ότι μία εδραιωμένη ιστοριογραφική παράδοση παρουσιάζει τον Σωκράτη ως τελείως ξένο προς τη ρητορική και ως το πρότυπο μιας νέας μορφής φιλοσόφου, που τον διακρίνουν εντελώς διαφορετικά ενδιαφέροντα: η διαλεκτική αντί της ρητορικής, η αλήθεια αντί της γνώμης, η λογική διερεύνηση αντί της παρελκυστικής πειθούς, ο διάλογος αντί της «μακρηγορίας». Όσο κι αν η καθιέρωση της ιστοριογραφικής αυτής παράδοσης βασίζεται σε λόγους που είναι αδύνατον να αγνοηθούν, αν εξετάσουμε προσεκτικά τις πηγές που διαθέτουμε, θα διαπιστώσουμε ότι τόσο το ενδιαφέρον για τη ρητορική όσο και, όπως είναι αναμενόμενο, ο προβληματισμός για τη ρητορική, δεν είναι καθόλου ξένα προς τη σωκρατική παράδοση· αντιθέτως ουσιαστικά μέσω αυτής βρίσκουν ασφαλή διέξοδο, μέσα από μία διαρκή αναφορά στη μορφή του Σωκράτη. Το παρόν άρθρο σκοπεύει να εξετάσει ακριβώς την παράδοση αυτή, φέρνοντας στο φως ορισμένα κείμενα πολύ λίγο γνωστά ή παραμελημένα, και να ανασυγκροτήσει τους όρους της σχέσης μεταξύ διαλεκτικής και ρητορικής που επεξεργάζονται οι τρεις μεγάλοι Σωκρατικοί -Πλάτων, Ξενοφών και Αντισθένης- αρχίζοντας από το σωκρατικό πρότυπο. Σε ότι αφορά τον Πλάτωνα, η ανάλυση βασίστηκε σε ορισμένα θεμελιώδη χωρία από την Απολογία σχετικά με τη σωκρατική αντίληψη του ρήτορα (17 a) και της διαλεκτικής (38 b). Όσον αφορά στον Αντισθένη, η διερεύνηση στηρίζεται σε κάποιες έμμεσες μαρτυρίες, και σε ένα εκτενές απόσπασμα που παραδίδει ο Πορφύριος (SSR, VΑ 187), προερχόμενο κατά πάσα πιθανότητα από την πραγματεία Περί διαλέκτου, στην οποία ο Σωκράτης του Αντισθένους πραγματεύεται την «πολυτροπίαν» του ρήτορα και την «χρήσιν ποικίλην λόγου». Τέλος, ως προς τον Ξενοφώντα, η ανάλυση είχε ως έναυσμα τα τρία βασικά χωρία των Απομνημονευμάτων (Δ 6,14-15· Α 4,1· Α 2, 31-33) που αναφέρονται στη σχέση διαλεκτικής και ρητορικής. Η ανάλυση αναδεικνύει πολυάριθμους συσχετισμούς και εν μέρει αντιστοιχίες μεταξύ των εννοιών που αναπτύσσει ο κάθε ένας από τους προαναφερθέντες Σωκρατικούς, παρ΄ όλο που καθεμιά από αυτές παρουσιάζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως και συσχετισμούς και ενδείξεις, που συνολικά υποστηρίζουν την υπόθεση ότι για τον ιστορικό Σωκράτη το «διαλέγεσθαι» συνίστατο σε ένα μείγμα αντιπαράθεσης επιχειρημάτων και ρητορικής επίδειξης, δηλαδή ότι αργότερα θα ονομαστεί διαλεκτική και ρητορική, στοιχεία τα οποία γίνονται ιδιαιτέρως εμφανή στα Απομνημονεύματα, και πού, κατά πάσα πιθανότητα υπήρχαν στους σωκρατικούς διαλόγους του Αντισθένους, ενώ διαφαίνονται και στον Πλάτωνα. Πρόκειται για δύο πλευρές ή στιγμές που η σωκρατική παράδοση μετά τον Σωκράτη καλείται να διακρίνει και συνάμα να συνδέσει: και οφείλει να το κάνει ακριβώς διότι, με το πέρασμα από τον 5ο στον 4ο αιώνα π.Χ., θα προκύψει η συζήτηση για τον προσδιορισμό και την αμοιβαία διάκριση των δύο αυτών μορφών γνώσης. Πρέπει, αντιθέτως, να θεωρήσουμε ότι η φιλοσοφία και η ρητορική, για να τις αποκαλέσουμε κατ΄ αυτόν τον τρόπο, συνυπήρχαν, στις σωκρατικές συζητήσεις, και τούτο διότι κατά τη στιγμή του λέγειν, που χαρακτηρίζει τόσο πολύ τη σοφιστική, ο Σωκράτης είχε εισαγάγει εκείνη τη γνωστική, δομική και επαληθευτική ανάγκη που διακρίνει τη δική του φιλοσοφία: αυτή η ανάγκη, και η κεντρική θέση που της αναγνωρίζεται στη σωκρατική αντίληψη, είναι που ξεχωρίζει τον Σωκράτη από τους Σοφιστές.
Academy of Athens
