Δύο φαινομενολογικές αναλύσεις, αντίθετες η μια στην άλλη, επιχειρούν να δώσουν μια απάντηση στο πρόβλημα της αναγνώρισης του άλλου. Η μια, εκείνη του Hegel, αποδίδει καθοριστικό ρόλο στην έννοια της σύγκρουσης. η άλλη, του Emmanuel Lévinas, θέτει σαν βάση κάθε σχέσης την αγάπη για τον άλλο. Η εγελιανή θέση μπορεί να συνοψιστεί στην άποψη ότι μόνο με τη σύγκρουση μπορεί να επιτευχθεί η αναγνώριση του άλλου. Και η σύγκρουση αυτή, έτσι όπως παρουσιάζεται στη σχέση κυρίου-σκλάβου, αποτελεί την πραγμάτωση της ιδέας του πνεύματος. Η συνείδηση δεν μπορεί ν΄ αποκτήσει συνείδηση του εαυτού της παρά μόνο αν αυτο-αναγνωριστεί στον άλλο κι αν κάνει τον άλλο να την αναγνωρίσει. Με το πνεύμα, το Εγώ, που είναι η έλλογη υποκειμενικότητα πραγματωμένη στη γνώση, γίνεται Εμείς. Αφήνουμε έτσι την αφηρημένη καθολικότητα για να εισέλθουμε στην περιοχή της δι-υποκειμενικότητας, όπου ο άνθρωπος δημιουργεί τον κόσμο και την ιστορία, για να την ξεπεράσει με την τέχνη, τη θρησκεία και τη φιλοσοφία. Η αληθινή αναγνώριση του άλλου προϋποθέτει λοιπόν τη σύγκρουση κι αυτή με τη σειρά της το θάνατο. Η συνείδηση επιθυμεί ν΄ αναγνωριστεί από τον άλλο για να αυτοαναγνωριστεί συγχρόνως όμως επιδιώκει να εκμηδενίσει τον άλλο. Διχάζεται στη συνείδηση εκείνη που, παίρνοντας τη μορφή του κυρίου, παρουσιάζεται ανεξάρτητη και στη συνείδηση που με τη μορφή του δούλου, εμφανίζεται εξαρτημένη. Παρ΄ ολ΄ αυτά, ο κύριος αποκτά σχέση με τον κόσμο μόνο δια μέσου του δούλου, ενώ ο τελευταίος αυτός αναγνωρίζει στο πράγμα αυτονομία και συμπεριφέρεται κυριαρχικά ως προς αυτό. Η αναγνώριση είναι εδώ συγχρόνως ετερομερής και άνιση· ο κύριος δεν είναι ποτέ εντελώς κύριος, γιατί αφήνει στο σκλάβο το ρόλο του κυρίου απέναντι στον κόσμο. Αυτή η κατάσταση καταλήγει σε μια πλήρη αυτονομία της αυτοσυνείδησης δια μέσου του αρχέγονου φόβου για το θάνατο, μόνου απόλυτου κυρίου, και της εργασίας νοουμένης σαν εμπειρίας της ελεύθερης αυτονομίας. Οι αναλύσεις του Ε. Lévinas καταλήγουν σ΄ ένα τελείως διαφορετικό αποτέλεσμα από κείνες του Hegel ή του Sartre, όπου τονίζεται η κακή πίστη του άλλου, η πρόθεσή του να με περιαγάγει σε κατάσταση αντικειμένου. Ο Lévinas πιστεύει ότι η αγάπη και η δεκτικότητα αποτελούν τη βάση κάθε σχέσης, περιλαμβανομένης και της σύγκρουσης ή του πολέμου. Η φαινομενολογία του Lévinas διαβλέπει μέσα στο άνοιγμα απέναντι στο πρόσωπο του άλλου τους ποικίλους τρόπους της αναγνώρισης του, που βασίζεται στην Επιθυμία εκείνη, η οποία είναι καλωσύνη και αναζήτηση της υπερβατικότητας. Το πρόσωπο αποτελεί στην πραγματικότητα την ορατή πλευρά του άλλου και προκαλεί την εμφάνιση του λόγου. Ο Lévinas, αντίθετα από τον Heidegger που αποσκοπεί στην εξάλειψη της ριζικής ετερότητας των συνομιλητών αποβλέποντας έτσι στην ενοποίησή τους σ΄ ένα μοναδικό λόγο, επιβεβαιώνει την υπεροχή του Λέγειν πάνω στο Ειρημένο. Το Ειρημένο είναι το περιεχόμενο του μηνύματος, η γλώσσα για την οποία μιλάει ο Heidegger, ενώ το Λέγειν είναι υποκειμενικότητα και νοηματοδοτεί αυτό που έχει λεχθεί επιτρέποντας στο συνομιλητή να το ερμηνεύσει. Το ηθικό αίτημα της υπευθυνότητάς μου απέναντι στον άλλο προκύπτει από την παρουσία του προσώπου και απορρίπτει εντελώς κάθε άσκηση δύναμης πάνω του. Από τη στιγμή που αφήνω τον άλλο να ζήσει, ενώ θα μπορούσα να τον σκοτώσω, διαφυλάσσω την υπερβατικότητα της ριζικής ετερότητάς του, την παρουσία της οποίας υποδηλώνει το πρόσωπο. Παρά το γεγονός ότι οι αναλύσεις του Hegel και του Lévinas είναι αρκετά ικανοποιητικές, βασίζονται στη λανθασμένη άποψη ότι η ουσία της αναγνώρισης του άλλου μπορεί να συγχέεται μ΄ ένα ιδιαίτερο τρόπο έκφρασης αυτής της αναγνώρισης, τη σύγκρουση ή τον έρωτα. Ο Fichte, εξ άλλου, θεωρεί την αναγνώριση του άλλου σαν μια αναγνώριση της ελευθερίας του, δηλαδή της εστίας των απρόβλεπτων πρωτοβουλιών και αντιδράσεών του. Ακολουθώντας την ίδια πορεία σκέψης, αλλά αποφεύγοντας το σκόπελο τόσο του δογματισμού όσο και της μηχανιστικής ερμηνείας, ο Georg Simmel πιστεύει ότι η άρνηση του άλλου αποτελεί μια στάση τόσο άμεση όσο και η αγάπη. Η αλήθεια είναι ότι αν η αναγνώριση του άλλου είναι αληθινά δημιουργική, συνίσταται σε μια διαλεκτική της σύγκρουσης και της αγάπης. Μπορούμε να πούμε ότι κάθε αγάπη είναι σύγκρουση που έχει ξεπεραστεί κι ότι κάθε σύγκρουση είναι μια ρήξη της αγάπης. Η αγάπη είναι θυσία, τουλάχιστον μερική, της αρχικής ανεξαρτησίας του ατόμου. Η σύγκρουση, πάλι, υπάρχει μέσα στην αγάπη με τον ίδιο τρόπο που η πληγή συνδέεται διαλεκτικά με το χάδι. Πρέπει, εξ άλλου, να δεχτούμε μια διαφορά πιο ριζική από κείνη του Lévinas, ανάμεσα στην αόρατη εσωτερικότητα του άλλου και την αληθινή υπερβατικότητα, που ανήκει μόνο στο Θεό. Το άνοιγμα, η δεκτικότητα του προσώπου του άλλου δεν αποτελεί μια εμπειρία καθολικότητας. Η δι-υποκειμενική έλξη είναι μόνο ένας τρόπος αναγνώρισης του άλλου. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος για να δεχτούμε το πρόσωπο του άλλου παρά εκείνος που εκδηλώνεται με μια προτίμηση, οι διαβαθμίσεις της οποίας ποικίλλουν εξαιρετικά. Όσον αφορά την υπευθυνότητα που μου επιβάλλει η παρουσία του άλλου, θα έλεγα ότι οφείλουμε να αποβάλουμε από τη δι-υποκειμενικότητα κάθε καθολική προστακτική, κάθε ηθική της υποχρέωσης. Η αναγνώριση του άλλου δημιουργεί ένα δι-υποκειμενικό πεδίο, όπου η σχέση συνάφειας συνίσταται στην ανταλλαγή ανάμεσα στην ελεύθερη πράξη του δούναι και στην ελεύθερη πράξη του λαβείν. Εκείνο που έχει, λοιπόν, πρωτεύουσα σημασία είναι η επίκληση του άλλου και όχι η καθολική προστακτική. Αν αναγνωρίζω τον άλλο σαν ελευθερία μπορώ να φτάσω στο σημείο να ξεπεράσω τον εαυτό μου. Έτσι, οι δημιουργικές δυνάμεις, που ενυπάρχουν στον άνθρωπο και που εκδηλώνονται με τη σύγκρουση και τον έρωτα, κυριαρχούν πάνω στις δυνάμεις της καταστροφής και της εκμηδένισης.
Academy of Athens
