Η λέξη άτομον συνδέεται πρωταρχικά με τους προσωκρατικούς φιλοσόφους Λεύκιππο και Δημόκριτο, τους λεγόμενους ατομικούς, και χαρακτηρίζει τη διδασκαλία τους. Η έννοια όμως της λέξης υπάρχει τόσο στον Παρμενίδη όσο και στους Πυθαγόρειους. Το άτομο των ατομικών φιλοσόφων δεν εκφράζει παρά την έσχατη δομική μορφή του είναι, που ταυτίζεται με το πλήρωμα των όντων. Σύμφωνα με τους ατομικούς φιλοσόφους τα άτομα είναι ειδολογικά ταυτόσημα και καθ΄ εαυτά τελειωμένα, αμετάβλητα και ακίνητα, πράγμα που εξηγεί τη σταθερότητα και ενότητα των ουσιών, ενώ παρουσιάζουν ποικιλία μορφής, βάρους και μεγέθους, στην οποία ακριβώς οφείλονται οι φαινομενολογικές διαφορές της πραγματικότητας, των διαφόρων δηλαδή όντων, που από την άποψη της ουσίας απαρτίζουν μια ενιαία πραγματικότητα. Τα ιδιαίτερα αυτά γνωρίσματα των ατόμων, και ιδιαίτερα το βάρος, αποτελούν την αιτία της κίνησης και κατά συνέπεια της γένεσης, της αύξησης και της φθίσης, αφού η κίνηση είναι η αιτία της μεταβολής της θέσης και της τάξης των ατόμων, ενώ παράλληλα η μεταβολή αυτή προσδιορίζεται από το βάρος και τη μορφή τους. Και επειδή βάρος και μορφή εκφράζουν τη βαθύτερη ουσία των ατόμων, η διαδικασία του γίγνεσθαι ανάγεται τελικά σε ποιοτικές και όχι ποσοτικές σχέσεις. Έτσι, η μορφή των ατόμων δεν εκφράζει ποσοτική αλλά ποιοτική σχέση. Γι΄ αυτό η τελειότητα και η υπεροχή της ψυχής έναντι του σώματος αποδίδεται από τον Δημόκριτο στη σφαιρικότητα των ατόμων που την συνιστούν. Παράλληλα προς το Είναι, που αναλύεται στα άτομα, υπάρχει για τους ατομικούς το μη Είναι, το λεγόμενο κενόν, το οποίο δεν νοείται απλώς ως στέρηση του είναι, αφού υπάρχει καθ΄ εαυτό, έχει δηλαδή —σύμφωνα πάντοτε με τους ατομικούς— δική του φύση και υπόσταση, ώστε να μην υπάρχει λιγότερο από το Είναι. Η αποδοχή της ύπαρξης του μη Είναι θεωρήθηκε λογικά αναγκαία για την εξήγηση της κίνησης και της ζωής εν γένει. Βέβαια το μη Είναι = κενόν δεν είναι η άμεση αιτία της κίνησης, αποτελεί όμως αναγκαίο όρο αυτής. Η κύρια και άμεση αιτία της κίνησης είναι τελικά τα ίδια τα άτομα, και ειδικότερα τα εξωτερικά αλλά και συγχρόνως ουσιαστικά τους γνωρίσματα, όπως κυρίως είναι το βάρος τους. Με την κίνηση συνδέεται άμεσα η ζωή. Ζωή και κίνηση αποτελούν μια αδιάσπαστη ενότητα. Και τα δύο ανάγονται κατά βάθος στην ποιοτική φύση των ατόμων. Γι΄ αυτό είναι λάθος να αποδίδονται στα άτομα μόνο πoσoτικές και παθητικές σχέσεις ή ιδιότητες. Αυτό πάντως που πρέπει ιδιαίτερα να τονιστεί είναι η στενή σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο Είναι και το μη Είναι, γιατί συνυπάρχουν αχώριστα και σε σχέση αμοιβαίας εξάρτησης. Τέλος, πρέπει να τονιστεί κατηγορηματικά ότι κακώς αποδίδεται στους ατομικούς μηχανοκρατική ερμηνεία του κόσμου, αφού αυτοί μένουν πιστοί στην υλοζωϊκή περί του κόσμου αντίληψη των Ιώνων φιλοσόφων, καθότι στην ύλη αποδίδουν αιωνιότητα, αυτοπροσδιοριστία, αυτοκίνηση και εντελέχεια. Πρόκειται βέβαια για μια ύλη (άτομα) που εμπερικλείει το λόγο, με τον οποίο αποτελεί μια αδιάσπαστη κοσμική ενότητα.
Ακαδημία Αθηνών
