Το πρόβλημα της φύσεως και της ουσίας του χρόνου απησχόλησε δια μακρών την αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Ο Πλάτων ώρισε τον χρόνο ως: «εικών κινητός αιώνος μένοντος εν ενί κατ΄ αριθμόν ιούσα αιώνιος εικών», καθ΄ όσον ο ίδιος αντιλαμβάνεται την χρονικότητα ως εικόνα της αιωνιότητος. Ο Αριστοτέλης, όπως και ο Πλάτων, διακρίνει στην έννοια του χρόνου και της κινήσεως μιαν αμοιβαία σχέση, δεδομένου ότι μέσω της κινήσεως συντελείται η διάκριση του προτέρου από το ύστερον. Η έννοια του «νυν» αποτελεί το διακριτικό σημείο μεταξύ του προτέρου και του υστέρου, καθ΄ όσον στο σημείον αυτό γίνεται η πλήρης συνειδητοποίηση της χρονικής φοράς. Ο Αριστοτέλης διατυπώνει τον ορισμό του χρόνου: «τούτο γάρ έστιν ο χρόνος, αριθμός κινήσεως κατά το πρότερον και ύστερον» (Φυσ. κροάς. Δ11, 219 b 1-2) και τον ερμηνεύει ως το αριθμητό σημείο της κινήσεως. Εάν ένα γεγονός «έρχεται» για να περάση μέσα στον χρόνο, αυτό σημαίνει ότι είναι αριθμητό από τον χρόνο (πρβλ. αυτόθι, vb 5-9). Όχι μόνον η κίνηση σχετίζεται με τον χρόνο, αλλά και η ύπαρξη νοείται «εν χρόνω» (πρβλ. αυτόθι, Δ12, 221 a 1 εξ.). Καλύτερη μονάς μετρήσεως είναι η τακτή, κυκλική κίνηση, και σ΄ αυτό συμφωνούν Πλάτων και Αριστοτέλης (πρβλ. αυτόθι, Δ14, 223 b 12-34). Ο χρόνος δεν είναι συνώνυμος με την κίνηση, αλλά πρέπει ν΄ αριθμηθή από την κίνηση. Και η απαρίθμηση απαιτεί έναν αριθμητή, που είναι ο νους, δίχως την ύπαρξη του οποίου δεν νοείται ο χρόνος, ως πρότερον και ύστερον. Όμως, κατά τον Αριστοτέλη, αν δεν υπήρχε ο νους, θα υπήρχε η «κίνησις», καθ΄ όσον αυτή αποτελεί το υποκείμενο του χρόνου και όχι το μετρητό σημείο που είναι ο χρόνος (πρβλ. αυτόθι, Δ14, 223 a 21-29). Ο χρόνος, ως το μετρητό σημείο, διακρίνεται από τον «αιώνα», καθ΄ όσον ο αιών πάντοτε είναι (αει ων) και επομένως δεν νοείται εδώ «πρότερον και ύστερον». Οπωσδήποτε η σχέση «προτέρου» και «υστέρου» γεφυρώνει την χρονική με την οντολογική προτεραιότητα, καθ΄ όσον το «πριν» και το «μετά» προέρχεται από την εμπειρία της «αλλαγής» που συντελείται στην κίνηση και διακρίνεται το ίδιο πράγμα με διαφορετικές ιδιότητες. Ο Πλωτίνος συνδέει την έννοια του χρόνου προς την έννοια της αιωνιότητος και ασκεί κριτική στην αριστοτελική θεωρία για τον χρόνο ως «μέτρον κινήσεως». Χρόνος είναι η ζωή της ψυχής, συμφώνως προς την διαδικασία της «προόδου» από τον νουν και της «επιστροφής» της σ΄ αυτόν. Κατά την «πρόοδον» αυτήν της ψυχής διακρίνεται η «τόλμα» μέσω της οποίας η ψυχή οδηγείται προς αυτο-ύπαρξη, και αυτό, κατά τον Πλωτίνο, αποτελεί την απαρχή του χρόνου. Η «τόλμα» αυτή ορίζεται ως ένα είδος αδημονίας για συνεχή κίνηση, αλλά σε καμιά περίπτωση ο χρόνος δεν μπορεί να είναι κίνηση καθ΄ εαυτή. Η θεώρηση του χρόνου από τον Πλωτίνο ως «τόλμα» ωδήγησε τον Αυγουστίνο στην αποδοχή της θεωρίας ότι η ψυχή πάντοτε επιδιώκει ανώτερα επίπεδα στην ουσία και την ύπαρξή της, και ως εκ τούτου η ψυχή τίθεται σε κίνηση και αλλαγή. Ταυτοχρόνως η ψυχή γίνεται πρόξενος της δημιουργίας των πραγμάτων, η δε μεταξύ αυτών παρουσία της διακρίνει πράγματα παρελθόντα και πράγματα μέλλοντα. Έτσι. κατά τον Αυγουστίνο, ο χρόνος, δεν είναι έξω από την ψυχή, όπως είναι η αιωνιότης έξω από τα όντα· δηλαδή ο χρόνος δεν συνοδεύει την ψυχή ούτε την διαδέχεται, αλλά φανερώνεται στην ψυχή όπως ακριβώς η αιωνιότης φανερώνεται στα νοητά όντα. Κατά τον Αυγουστίνο, που έχει δεχθή επίδραση από τον Αριστοτέλη και τον Πλωτίνο, η έννοια του χρόνου θα μπορούσε να παρασταθή ως εξής: Αν ρωτήση κανείς τι συνέβη πριν από την αρχή του χρόνου, οδηγείται σε άτοπη συλλογιστική, καθ΄ όσον ο όρος «πριν» δηλώνει μία σχέση μεταξύ συμβαινόντων «εν χρόνω» και επομένως απαιτούνται δύο όροι για να υπάρξη μια σχέση. Ο χρόνος «ήλθε στην ύπαρξη» μαζί με τα γεγονότα, και επομένως δεν έχει νόημα να μιλάμε για χρόνο πριν από τα χρονικά γεγονότα, τα οποία προϋποθέτουν ένα δημιουργό, που ο ίδιος είναι ένα αιώνιο παρόν. Το παρόν υπάρχει σ΄ ένα σημείο, δίχως διαστάσεις, στο σημείο όπου το μέλλον γίνεται παρελθόν, και όπου εκείνο το οποίο δεν είναι ακόμη πραγματικό γίνεται το όχι περαιτέρω πραγματικό. Εν προκειμένω, οτιδήποτε έχει πραγματικότητα δεν μπορεί να έχει διάρκεια (πρβλ. Εξομολογήσεις XI 14, 17, ΡΙ. 32, 815-816 και XI 15, 18-20, Ρί 32, 816-817). Επομένως δεν μπορεί να γίνη λόγος για μακρύ ή σύντομο χρόνο, αλλά για αντίληψη της διαρκείας του χρόνου (intervalla temporum), την οποία μπορούμε να μετρήσουμε. Μετράμε τον χρόνο με το πέρασμα του, γιατί δεν μπορούμε να μετρήσουμε εκείνο που πέρασε ή εκείνο που δεν ήλθε ακόμη (πρβλ. αυτόθι XI 16, 21, 27, ΡL 32, 817-820). Στην συνείδησή μας το παρελθόν και το μέλλον έχουν υπάρξει, υπό την έννοια ότι το παρελθόν «αναμιμνήσκεται» και το μέλλον μπορεί να προβλεφθή. Το μέλλον και το παρελθόν είναι πραγματικά μόνον εφ΄ όσον είναι «παρόντα» στην μνήμη, το παρόν παρόν¬των πραγμάτων είναι η δράση και το παρόν μελλόντων πραγμάτων είναι η προσδοκία. Η θεωρία του χρόνου ως κυκλικής κινήσεως έχει ασκήσει επίδραση στο έργο του Αυγουστίνου, καθ΄ όσον, κατ΄ αυτόν, τα γεγονότα διαδέχονται το ένα το άλλο κατά την ίδια τάξη σε μια ατέλειωτη σειρά επαναλαμβανομένων κύκλων. Η εξεικόνιση αυτή του χρόνου δεν ερμήνευε τα ιστορικά γεγονότα, πράγμα το οποίο ανάγκασε τον Αυγουστίνο να προσφύγη στην χριστιανική θεώρηση της ιστορίας, καθ΄ όσον, έτσι, απέφυγε την καταδίκη της ανθρώπινης ζωής σε ασημαντότητα. Είναι γεγονός, τονίζει ο Αυγουστίνος, ότι σε κάθε χρονική στιγμή υπάρχει η παρουσία του Θεού, ως αγαπητική προς τον κόσμο πρόνοια, που στην συγκεκριμένη ιστορική στιγμή εκφράσθηκε ως θεία αποκάλυψη.
Ακαδημία Αθηνών
