Στην παρούσα μελέτη διαπιστώνεται και τεκμηριώνεται ο αυστηρός μονοθεϊσμός του Γεμιστού σε αντιδιαστολή προς τον τριαδικό θεό των Χριστιανών. Η πολυθεΐα του έγκειται στην θρησκευτική λύση του πλατωνικού προβλήματος του «ενός και των πολλών». Συνίσταται σε μιαν ιεράρχηση αλλεπαλλήλων θεοτήτων που εκπορεύονται από το υπερούσιον Εν και καταλήγουν στον άνθρωπο, ο οποίος συνιστά το μεθόριον μεταξύ του θείου και του θνητού. Η λύση αυτή του Γεμιστού αποτελεί μεταξύ άλλων ένα ιδεολογικό αντίβαρο στον εκχριστιανισμένο Αριστοτελισμό, και κυρίως στην ακραία και συστηματική έκφρασή του, τον Θωμισμό, ο οποίος είχε με επιτυχία εισβάλει στο Βυζάντιο τους τελευταίους αιώνες πριν από την Άλωση. Στη συνέχεια αντιδιαστέλλεται ο παραλληλισμός που έχει γίνει μεταξύ του Νίτσε και του Γεμιστού, ως προς την αντιχριστιανικότητά τους, και υποδηλώνεται η χριστιανική προέλευση της έννοιας (παρά την εκκοσμίκευσή της) της βούλησης στον Νίτσε. Στο σημείο αυτό ο Γεμιστός, αποποιούμενος την χριστιανικήν έννοια του αυτεξουσίου, θεωρεί την βούληση ως υποκείμενη στην φρόνηση, η οποία είναι ο τελεσίδικος καθοριστικός παράγοντας της ανθρώπινης δραστηριότητας — και τούτο μέσω των αυστηρά προσδιορισμένων επιλογών, στις οποίες καταλήγει η φρόνηση επηρεαζόμενη από την εκάστοτε κατάσταση των πραγμάτων. Εντωμεταξύ χύνεται νέο φώς στην επίνοια του Γεμιστού για την αναγκαιότητα των όντων — αναγκαιότητα που διέπει ή και ταυτίζεται με το Είναι. Με την βεβαίωσή του ότι είναι αδύνατη η γνώση του αορίστου (απροσδιορίστου) η επίνοια αυτή του Γεμιστού αποτελεί τον όρο των δυνατοτήτων της ανθρώπινης νόησης για την γνώση των όντων — μόνον ως καθορισμένων μέσω αυτής της έλλογης νομοτελειακής αναγκαιότητας. Παράλληλα, τον αυστηρό και απέριττο μονοθεϊσμό του Ισλαμισμού τον θεωρεί ο Γεμιστός ως την συγκεκριμένωση της πλατωνικής και παρμενίδειας θεωρίας του Ενός. Σ΄ αυτά τα πλαίσια διεξάγεται και η κριτική του Γεμιστού κατά του Χριστιανισμού και κυρίως κατά της ιουδαιοχριστιανικής εικόνας ενός τιμωρού θεού (και συνεπώς αιτίου του κακού), η οποία παραμένει ασυμβίβαστη με το θεολογικό κατηγόρημα της αγαθότητάς του. Εξάλλου μελετάται και τεκμηριώνεται η αχριστιανικότητα στον στοχασμό δύο παραδειγματικών προδρόμων του Γεμιστού, του Ψελλού και του Ιταλού. Ως προς τη μονοδιάστατη χριστιανικήν αντίληψη της αθανασίας της ψυχής, ο Γεμιστός τονίζει ότι μια τέτοια υπόθεση αίρεται αφ΄ εαυτής διότι, με την κτιστότητα του όντος, η χριστιανική θεολογία μηδενίζει την οντότητα του ανθρώπου και αποβλέπει μόνον σ΄ ένα εξωκοσμικό μέλλον, εφόσον αποκλείει από την αθανασία το σημαντικότερο, τα στάδια της ενεστότητας κι ενθαδικότητάς του. Επίσης τονίζεται η έμπνευση του Γεμιστού από τα ιστορικοπολιτικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής του σε αντιδιαστολή με τον Άγγλο μιμητή του Θωμά Μώρο, ο οποίος στις έγκυρες ιστορικά πολιτικές προδιαγραφές του Γεμιστού ήταν ανίκανος να διαβλέψει οτιδήποτε άλλο έκτος από μιάν ουτοπία. Τέλος, επισημαίνεται ο κυρίαρχος ρόλος που πρέπει να έπαιξε η σκέψη του Γεμιστού και του κύκλου του στη διαμόρφωση της διανόησης της ιταλικής Αναγέννησης, όπως τούτο διαφαίνεται από τις σαφώς νεοπλατωνικές κατευθύνσεις της τελευταίας. Ως προς τον θρησκευτικό του προγραμματισμό, αναφέρεται η προσπάθειά, του για την δημιουργία μιας λαϊκής θρησκείας, η οποία ως απλούστευση της (ελληνικής) φιλοσοφίας του έμελλε να διαδραματίσει τον ρόλο ενός ζωτικού και ιδεολογικού, ανασχετικού παράγοντα προς τον επίσης ζωτικό και ταχέως εξαπλωνόμενον Ισλαμισμό.
Ακαδημία Αθηνών
