Κατά τον συγγραφέα ο Ηράκλειτος δεν είχε μια κανονική κοσμολογία μιλησιακού τύπου άλλα ένα πλήθος συμβολικών μοντέλων του κόσμου, τα οποία περιέγραφε με διαφόρους μεταφορικούς κώδικες. Η γλώσσα αυτών των κωδικών συνήθως κατάγεται από την ορολογία διαφόρων «τεχνών». Αυτό το γεγονός, που είναι θεμελιακό για την ερμηνευτική των Ηρακλείτειων αποσπασμάτων, το έχει ήδη προσέξει ένας αρχαΐος αναγνώστης του Ηρακλείτου, ο γραμματικός Διόδοτος (στον Διογ. Λαερτ. IX, 15), κατά τον οποίον το σύγγραμμα του Ηρακλείτου δεν είναι περί φύσεως... αλλά περί πολιτείας, τα δε περί φύσεως εν παραδείγματος είδει κείσθαι. Η μαρτυρία του Διοδότου δεν σημαίνει ότι το βιβλίο του Εφεσίου σοφού δεν ήτο παρά ένα κρυπτογραφικό πολιτικό pamphlet, αλλά μάλλον ότι το βασικό ενδιαφέρον του αποτελούσαν οι παραδειγματικές σχέσεις μεταξύ φύσεως και κοινωνίας, μεταξύ μακρό- και μικροκόσμου, δηλ. ο «θείος νόμος». Επομένως οι μεταφορικοί κώδικες του Ηρακλείτου δεν πρέπει να ερμηνευθούν ως ένα καθαρώς καλλιτεχνικό ή ρητορικό (ή κρυπτογραφικό) μέσον, αλλά να τεθούν στα πλαίσια μιας αρχαϊκής μεταφυσικής ποιητικού χαρακτήρος με ηθικό, πολιτικό και θρησκευτικό σκοπό. Μετά από την έρευνα τεχνολογικών μοντέλων στην κοσμολογία του Ηρακλείτου (στο άρθρο μου «Ψήγμα συμφυσώμενον. Νέον απόσπασμα του Ηρακλείτου», Vestnik Drevnei Istorii, Μόσχα 1979, Ν 2, 1980 Ν 1, όπου πρόκειται για μεταφορές από την μεταλλουργία και χρυσοχοϊκή τέχνη), ακολούθησε μια μελέτη αγωνιστικών μεταφορών «The Cosmos as Stadium», Phronesis XXX (1985) 131-150, όπου έγινε προσπάθεια αποκαταστάσεως ενός ανεπτυγμένου κοσμολογικού μοντέλου, στα πλαίσια του οποίου ο κόσμος εικονίζεται σαν Στάδιο, οι αντίπαλες κοσμικές δυνάμεις (Μέρα - Νύχτα, Χειμώνας - Καλοκαίρι κτλ.) σαν ανταγωνιζόμενοι αθλητές, η κίνηση σαν «δρόμος» ή εναντιοδρομία (Α 8 DΚ), η εναλλαγή γεννήσεως και φθοράς, σαν οδός άνω κάτω (Β 60), δηλ. Οι διάδρομοι από την εκκίνηση μέχρι του τέρματος και αντίστροφα, οι ισημερίες σαν τέρματα (Β 120), ο ήλιος σαν βραβεύς του κοσμικού αγώνος (Β 100) κτλ. Η παρούσα μελέτη προσπαθεί να ανακαλύψει ένα άλλο αγωνιστικό μοντέλο στον Ηράκλειτο, που δεν πρέπει να συγχέεται με το Στάδιο, το μοντέλο της λαμπαδηδρομίας. Το βασικό κείμενο, στο οποίο παρουσιάζεται ο αντίστοιχος μεταφορικός κώδικας, είναι το απόσπασμα Β 84 Το συμπληρώνω και το ερμηνεύω ως έξης: κάματος εστι τοισί αυτοίσι (δηλ. θνητοίς) μοχθέειν και άρχεσθαι (δηλ. δρόμου ζωής) <άλλος δε άλλου> μεταβάλλων (δηλ. διαδεχόμενος) αναπαύεται (μοχθέειν και άρχεσθαι είναι υποκείμενο, κάματος έστι - κατηγορούμενο, τοίσι αύτοισι - dativus incommodi, που συντάσσεται με το κάματος έστι, όχι με το μοχθέειν): «Είναι κάματος (πάντοτε) για τους ίδιους (θνητούς ή αγωνιστές) να μοχθούν (στον αγώνα της ζωής) και ν΄ αρχίζουν (δηλ. να ξεκινούν από την εκκίνηση ξανά και ξανά). (Γι΄ αυτό) διαδεχόμενοι ο ένας τον άλλον, παίρνουν ανάπαυση», δηλ. πεθαίνουν, αφού έχουν μεταδώσει τον πυρσό της ζωής στην επόμενη γενεά. Η περίφημη εικόνα, γνωστή από τον Πλάτωνα (Νομ. 776 b 2) και τον Λουκρήτιο (II, 79), λοιπόν, είναι Ηρακλείτειας καταγωγής. Στη συνέχεια εξετάζονται δύο δυνατότητες. Κατά την πρώτη, το απόσπ. Β 84 ανήκει στο συμπεριεχόμενο του απ. Β 20 (γενόμενοι ζώειν εθέλουσι μόρους τ΄ έχειν και παίδας καταλείπουσι μόρους γενέσθαι (παρατηρείται ότι το εθελούσι δεν σημαίνει «θέλουν», αλλά «τείνουν προς τον θάνατον», δηλ. γρήγορα πεθαίνουν). Σ΄ αυτήν την περίπτωση το απ. Β 84 θα είχε καθαρώς ανθρωπολογικό χαρακτήρα και θα συνδεόταν με το αρχαϊκό μοτίβο της εφημέρου ζωής. Κατά την δεύτερη δυνατότητα (την οποία μάλλον προτιμώ) η εικόνα της λαμπαδηδρομίας στον Ηράκλειτο λειτουργεί ως ένα συμβολικό μοντέλο του γίνεσθαι γενικά και αναφέρεται επίσης σε όλον τον κόσμο. Είναι μια «σύντομος εγκυκλοπαίδεια» της φιλοσοφίας του Ηρακλείτου, διότι εκφράζει όλες τις βασικές της αρχές- 1) την θεωρία του «πάντα θέι», 2) τα αντίθετα (αγών), 3) την φωτιά (ο πυρσός) και 4) τον νόμο του εκκρεμούς ή της μοιραίας εναλλαγής (διαδοχή). Το τέρμα ενός δρομέως είναι η εκκίνηση ενός άλλου, ο θάνατος του Α είναι η γέννηση του Β· η ίδια δομή της σκέψεως μας θυμίζει το απ. Β 36 (ψυχήσι θάνατος ύδωρ γενέσθαι, ύδατι θάνατος γην γενέσθαι κτλ.). Παρ΄ όλο που το κείμενο του απ. Β 36 δεν περιέχει καμμία φανερή αγωνιστική μεταφορά, είναι πιθανόν, ότι στο χαμένο συμπεριέχον του απαντούσε μια αντίστοιχη παραβολή (π.χ. τουτό οι δρομέες ποιέουσι κτλ.), διότι οι μεταγενέστερες παραφράσεις συνδέουν αυτό το απόσπασμα με την εικόνα της διαδοχής. Η απήχηση του απ. Β 36 στον Ψεύδο-Ιπποκράτη, Περί εβδομάδων, 2,1 επίσης αναφέρεται στην λαμπαδηδρομία. Όπως έχω αποδείξει σε μια άλλη μελέτη, το αναφερόμενο του όρου ψυχή στα απ. Β 36 και Β 45 είναι ο αέρας (κι όχι η φωτιά). Στο απ. Β 36 αντιμετωπίζουμε λοιπόν την τριάδα των «θνητών» στοιχείων —αήρ, ύδωρ, γη—, που κατά την υπόθεσή μας εικονίζονται σαν δρομείς στην λαμπαδηδρομία. Η απουσία του πυρός είναι ένα αίνιγμα, που ακριβώς αυτή η υπόθεση μπορεί να λύσει ικανοποιητικά· η φωτιά δεν μπορεί να συμμετέχει στην κοσμική λαμπαδηδρομία σαν δρομεύς, διότι είναι ο ίδιος ο πυρσός που μεταδίδεται από το ένα στοιχείο στο άλλο. Στη στιγμή της διαδοχής ο ένας πεθαίνει (σταματά), ο άλλος γεννιέται (ξεκινά), ενώ η φωτιά ούτε σταματά ούτε ξεκινά, και γι΄ αυτό είναι αθάνατη (πύρ αείζωον). Το τέρμα της λαμπαδηδρομίας ήταν ο βωμός στον οποίο ο νικητής έπρεπε ν΄ ανάψει μια νέα φωτιά. Ο βωμός είχε επάνω του ένα στρογγυλό κοίλον, δηλ. κάτι σκαφοειδές· το λαμπαδείον ενός πυρσού επίσης είχε μια σκάφη. Έχοντας υπ΄ όψη την γνωστή μεταφορά ηλίου λαμπάς, είναι φυσικό να υποθέσουμε ότι η καθημερινή κοσμική λαμπαδηδρομία των στοιχείων έχει ως αποτέλεσμά της το άναμμα ενός νέου ηλίου (απ. Β 6) στο βωμό του ουρανού. Επομένως η θεωρία των ουρανίων «σκαφών», την οποία οι δοξογράφοι αποδίδουν στον Ηράκλειτο, δεν είναι παρά μια ψευδοαποκατάσταση, βασισμένη στην κυριολεκτική εκδοχή της εικόνας του πυρσού ή του βωμού. Δεν αποκλείεται ότι σαν βασιλεύς ο Ηράκλειτος ήταν ο ίδιος ο επιστάτης της λαμπαδηδρομίας· στις αγγειογραφίες βλέπουμε ένα βασιλέα να περιμένει τον νικητή πλάι στο βωμό.
Ακαδημία Αθηνών
