Υπάρχει μία θεμελιώδης προϋπόθεση προκειμένου να κατανοήσει κάποιος την περί Χρόνου αντίληψη του Ωριγένη. Η προϋπόθεση αυτή συνίσταται στην γνώση της ακριβούς σχέσεως της οντολογικής περί Χρόνου αντιλήψεώς του, σε σχέση με την προ αυτού παράδοση. Μια εκτενής ανάλυση του θέματος έχει γίνει στην εργασία μου The Concept of Time in Origen, (University of Glasgow, 834 σελ.). Εδώ θα δώσουμε μερικά στοιχεία απαραίτητα για την παρούσα εργασία. Ο Ωριγένης υιοθέτησε την θεμελιώδη Στωική αντίληψη περί του Χρόνου ως διαστήματος, η οποία (όπως έχει αποδειχθεί στην προαναφερθείσα εργασία) είναι ριζικώς ανεξάρτητη τόσο από την Πλατωνική και Νεοπλατωνική αντίληψη, όσο και από την Αριστοτέλεια και Περιπατητική. Κατά την Πλατωνική αντίληψη, ο χρόνος καθ΄ εαυτόν είναι εικόνα (κινητή της αιωνιότητος), ενώ κατά τον Αριστοτέλη ο χρόνος είναι αριθμός (κινήσεως). Κατά τον Πλωτίνο, τέλος, ο χρόνος είναι ζωή (της Ψυχής). Πρέπει να σημειωθεί ότι τα ανωτέρω αποτελούν τις αντίστοιχες αντιλήψεις για την οντολογία του χρόνου καθ΄ εαυτόν — και, υπό αυτήν ακριβώς την έννοιαν είναι ριζικώς διαφορετικές από την αντίληψη του Χρόνου ως διαστήματος. Αυτήν την θεμελιώδη αντίληψη των Στωικών περί του τι είναι ο χρόνος καθ΄ εαυτόν υιοθέτησε ο Ωριγένης. Εκείνο το οποίο εν συντομία αναλύεται στην παρούσα εργασία είναι το γιατί ο χρόνος (προφανώς όχι υλικός, ούτε οιασδήποτε μορφής σώμα) προκαλούσε τόση αμηχανία μέσα στο γενικώτερο πνευματικό κλίμα της Στωικής Σκέψεως. Και αναλύεται το γιατί ο Ωριγένης δεν είχε να αντιμετωπίσει κανένα από τα προβλήματα και τις εσωτερικές αντιφάσεις των Στωικών — αντιφάσεις οι οποίες έγιναν αντικείμενο σφοδρής κριτικής από τον Πλωτίνο, τον Πλούταρχο και, μερικώς, τον Πρόκλο. Τούτο συνέβη διότι ο Ωριγένης διαμόρφωσε μιαν αντίληψη περί χρόνου η οποία, αφ΄ ενός μεν ήταν σύμφωνη με την Χριστιανική του πίστη, αφ΄ ετέρου δε καθορίσθηκε από σπουδαιότατες καινοτομίες που πρώτος εισήγαγε ο ίδιος ο Ωριγένης. Υπήρχαν εγγενείς λόγοι στην Στωική φιλοσοφία, οι οποίοι υποχρέωναν τους Στωικούς να μη προχωρήσουν σε πολλές αναλύσεις της περί χρόνου αντιλήψεώς των. Αυτό ακριβώς επέσυρε την έντονη κριτική του Πλωτίνου. Τούτο όμως το έπραξαν συνειδητά και λόγω θεμελιωδών φιλοσοφικών τους πεποιθήσεων, όπως ο υλισμός και η έλλειψη έννοιας υπερβατικότητος στην όλη φιλοσοφία τους. Η εισαγωγή των «τεσσάρων ασωμάτων» (χώρος, χρόνος, κενόν, λεκτόν) μέσα σε μιά σκέψη όπου «πραγματικό είναι μόνον ό,τι είναι σώμα» δεν έλυσε τα προβλήματα σαφούς εκθέσεως κάποιας οντολογίας του Χρόνου. Ο Ωριγένης δεν είχε αυτά τα προβλήματα. Γι΄ αυτόν υπήρχε ο υπερβατικός Θεός ο οποίος δημιούργησε τον χρόνο. Σε άντίθεση με τους μέχρι τώρα ισχυρισμούς διαφόρων, όπως του Φλορόφσκι, έχω ήδη αποδείξει (op. cit., κεφ. 2) ότι ήταν ο Ωριγένης, και όχι ο Αυγουστίνος, εκείνος που εισήγαγε την αντίληψη ότι ο χρόνος είναι δημιούργημα. Επιπλέον ο Ωριγένης ήταν εκείνος που θεώρησε τον Χρόνο ως συνεχές, μη άπειρο, και επίσης, θεώρησε τον χρόνο ως διάσταση. Τούτο το τελευταίο αποτελεί εξαιρετικά σημαντικό στοιχείο το οποίο αγνοεί μέχρι σήμερα η παγκόσμια βιβλιογραφία. Η κύρια συμβολή αυτού του άρθρου είναι ότι παρέχει απάντηση σε ένα ερώτημα, το οποίο έχει βασανίσει μελετητές επί μακρόν — και έχει ερευνηθεί με τρόπο ιδιαίτερα έντονο κατά τα τελευταία σαράντα χρόνια, πλήν χωρίς να έχει ευρεθεί απάντηση. Την απάντηση την παρέχουμε με το παρόν άρθρο. Το πρόβλημα αφορά την πηγή της περί Χρόνου θεωρίας του Αυγουστίνου. To 1945 ο Η. I. Marroù, μετά από αρκετή έρευνα, δεν κατόρθωσε να φθάσει σε μία λύση του προβλήματος, το οποίο τελικώς άφησε αναπάντητο, θεωρώντας το ως «δύσκολο ζήτημα». Το 1958, ο John Callahan δημοσίευσε ένα άρθρο στο περιοδικό Harvard Studies in Classical Philology, και υποστήριζε ότι πηγή της περί χρόνου θεωρίας του Αυγουστίνου είναι ο Βασίλειος Καισαρείας. Παραθέτει δύο κείμενα — ένα του Βασιλείου (από το Κατά Ευνομίον) και ένα του Αυγουστίνου (από τις Εξομολογήσεις). Η παραβολή των δύο κειμένων δείχνει, πράγματι, ότι ο όρος συμπαρεκτεινόμενος, αναφερόμενος στον χρόνο, σημαίνει με σαφήνεια ότι ο χρόνος θεωρείται ως διάσταση, και η σχετική αντίληψη του Αυγουστίνου για τον Χρόνο ως distentio καθώς και εκφράσεις του όπως spatium temporis δείχνουν σημαντική ομοιότητα (και συνεπώς δάνειο) με το κείμενο του Βασιλείου. Εν τούτοις ο Callahan γνωρίζει ότι το έργο αυτό του Βασιλείου είχε μεταφρασθεί στα Λατινικά. Το γεγονός αυτό (σε συνδυασμό με την πολύ περιορισμένη γνώση ελληνικών εκ μέρους του Αυγουστίνου — ειδικά κατά την σχετικώς νεαρή ηλικία του, οπότε έγραψε τις Εξομολογήσεις) καθιστά αδύνατη την λύση του προβλήματος. Έτσι, ο ίδιος θεωρεί ότι το ζήτημα παραμένει ένα «μυστήριο». Τελικώς, αναφέρει ότι δεν μπορεί να επιχειρήσει να δώσει καμμία λύση. Το μόνο που αρκείται να πει είναι ότι ο Βασίλειος θα πρέπει να επηρέασε τον Αυγουστίνο «μέσω κάποιας επαφής, η οποία προς το παρόν δεν μπορεί να καθορισθεί». Το 1983, ο καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας στο King΄s College του Λονδίνου, Richard Sorabji, στο αξιόλογο έργο του Time, Creation and the Continuum, αντιμετωπίζει το πρόβλημα και πάλι. Αν και λέει ότι έχει αμφιβολίες για την υποστηριζομένη κάποια επιρροή του Γρηγορίου Νύσσης επί του Αυγουστίνου, καταλήγει με την δήλωση ότι θεωρεί το όλο πρόβλημα ως «μυστήριο». Διερωτάται μήπως ήταν κάποιοι Αριστοτελιστές αυτοί που επηρέασαν τον Αυγουστίνο, αλλά δηλώνει οτι δεν μπορεί να υποστηρίξει αυτή την λύση δεδομένου ότι ο Αυγουστίνος δεν ήξερε καλά ελληνικά, την γλώσσα στην οποίαν έγραψε ο Γρηγόριος. Με το παρόν άρθρο δίνουμε στην επιστημονική κοινότητα την λύση του προβλήματος, η οποία προκύπτει από τα κείμενα και την σύγκρισή των. Ως γνωστόν, οι Καππαδόκες ήσαν από τους πιο θερμούς θαυμαστές του Ωριγένη. Το πρόβλημα με αυτούς είναι ότι υιοθετούσαν και χρησιμοποιούσαν τις απόψεις του, αλλά ποτέ δεν ανέφεραν την πηγή τους. Βεβαίως, μέχρι την Αναγέννηση, η λογοκλοπή εθεωρείτο ως μια τρέχουσα και συμβατική πρακτική. Δεν θεωρούμε όμως αυτή την απάντηση ως ικανοποιητική. Μια σύγκριση του κειμένου του Βασιλείου από το Κατά Εννομίον, δείχνει ότι ο Βασίλειος έχει αντιγράψει τον Ωριγένη κατά λέξη. Σε άλλη εργασία έχουμε αποδείξει ότι η εισαγωγή του όρου συμπαρεκτείνεσθαι στην ορολογία της φιλοσοφίας του χρόνου αποτελεί μια από τις μέγιστες συμβολές του Ωριγένη προς την κατεύθυνση διαμορφώσεως μιας Χριστιανικής περί, Χρόνου αντιλήψεως. Τον όρον αυτόν δανείζεται μια πλειάδα Χριστιανών συγγραφέων μετά τον Ωριγένη (μέχρι τον 8ον αιώνα, ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός) — αλλά κανένας δεν αναφέρει την πηγή του. Με την παρούσα εργασία αποδεικνύουμε ότι δεν ήταν ο Βασίλειος, αλλά ο Ωριγένης εκείνος ο οποίος αποτελεί την πηγή της περί Χρόνου θεωρίας του Αυγουστίνου. Τα προβλήματα, τα οποία τελικώς δεν μπόρεσε να λύσει ο Callahan, ήδη ευρίσκουν την λύση των. Το πως ο Αυγουστίνος ήλθε σε επαφή με τα γραπτά του Ωριγένη δεν μπορεί να είναι «μυστήριο». Κατά την διάρκεια της ζωής του Αυγουστίνου (354-430) ο Ιερώνυμος είχε μεταφράσει στα Λατινικά τις Ομιλίες στο Άσμα των Ασμάτων (380) και ο Ρουφίνος είχε μεταφράσει το Σχόλιο στο Άσμα των Ασμάτων (400), το Περί Αρχών και άλλα έργα του Ωριγένη. Η παραβολή των κειμένων που παραθέτουμε δείχνει ότι ο Βασίλειος (στο συγκεκριμένο απόσπασμα) επαναλαμβάνει κατά λέξη τα όσα είχε γράψει ο Ωριγένης σε έργα τα οποία παραθέτουμε. Επίσης, τα όσα αναφέρει ο Γρηγόριος Νύσσης ανευρίσκονται και σε έργα του Ωριγένη. Βεβαίως, ο Ωριγένης δεν συνέθεσε ποτέ μιαν ad hoc πραγματεία περί Χρόνου. Άλλοι ήταν οι σκοποί για τους οποίους έγραψε τα έργα του. Γι΄ αυτό και μια μελέτη της περί Χρόνου αντιλήψεώς του είναι δυνατόν να προκύψει μόνον μετά από μελέτη του συνόλου του έργου του. Ο Αυγουστίνος δεν μπορούσε να διαβάσει το σύνολο του έργου του Ωριγένη, διότι δεν ήξερε ελληνικά. Αυτό εξηγεί το γεγονός ότι έχει κάνει επιθέσεις κατά του Ωριγένη ονομαστικώς, κατηγορώντας τον ότι πίστευε ακριβώς τα αντίθετα από όσα ο Ωριγένης όντως επίστευε. Απλώς, ο Αυγουστίνος δεν είχε διαβάσει τα έργα του Ωριγένη όπου ο τελευταίος (φυσικά στα ελληνικά) εξέθετε τις αυθεντικές του απόψεις. Μερική μελέτη των έργων του Ωριγένη δεν μπορεί ποτέ να παράσχει τις αυθεντικές απόψεις του. Και η σχετική μελέτη του Αυγουστίνου ήταν κάτι λιγότερο από μερική. Έτσι δεν κατανόησε πλήρως τι ακριβώς εννοούσε ο Ωριγένης όταν ονόμαζε τον χρόνο διάσταση. Και δεν το ήξερε διότι δεν είχε διαβάσει τα έργα όπου ο Ωριγένης εξηγεί την καθαρώς φυσική και ριζικώς αντι-Πλατωνική αντίληψή του περί του Χρόνου ως διαστάσεως. Ο χρόνος, κατά τον Ωριγένη, είναι ένα διάστημα, ένα συνεχές, συμπαρεκτεινόμενον με την δομή του κόσμου. Μια αντίληψη ακραιφνώς φυσική. Ο Αυγουστίνος ήξερε μόνο την «διάσταση» αλλά δεν έμαθε ποτέ του τι είδους διάσταση είναι αυτή. Διότι δεν είχε διαβάσει ούτε το Σχόλιο στην Προς Εφεσίους Επιστολή, ούτε τα Σχόλια στις Παροιμίες, ούτε το Σχόλιο εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον. Έτσι νομίζει ότι η «διάσταση» αυτη σχετίζεται με την «διάσταση ζωής» του Πλωτίνου (θεμελιώδη έννοια της περί Χρόνου αντιλήψεώς του, όπως εκτίθεται στις Εννεάδες) — και έτσι καταλήγει να διαμορφώσει μια αντίληψη περί Χρόνου η οποία ήταν ευρέως επηρεασμένη από τον Νεοπλατωνισμό. Δεν κατάλαβε ποτέ κατά ποιόν ακριβώς τρόπο ο Χρόνος σχετίζεται με την κίνηση, κατά την Χριστιανική αντίληψη που εισήγαγε ο Ωριγένης. Δεν κατάλαβε ποτέ την φυσική περί Χρόνου αντίληψη του Ωριγένη, και έτσι φθάνει να ομιλεί ακόμη και για κάποιο είδος «αγγελικού χρόνου» (κάτι που και ο ίδιος τελικώς το αφήνει ασαφές). Τελικώς, εκείνο που δεν κατάλαβε είναι ότι, και στο θέμα του Χρόνου, ο Ωριγένης εισήγαγε αντιλήψεις βαθύτατα ριζοσπαστικές και πρωτότυπες, οι οποίες δημιούργησαν ένα βαθύτατο ρήγμα με τον Πλατωνισμό και αντιδιέστειλαν κατά τρόπο ριζικό την (εντελώς καινούργια) Χριστιανική περί Χρόνου αντίληψη, την οποία εισήγαγε ο Ωριγένης, από κάθε άλλη περί Χρόνου αντίληψη. Εκείνο το οποίο αποτελεί ιστορική ειρωνεία είναι ότι ο Αυγουστίνος, παρ΄ όλο τον σαφή Νεοπλατωνισμό καίριων απόψεών του, θεωρείται ως εκπρόσωπος κάποιας «ορθοδοξίας» — ενώ ο Ωριγένης κατεδικάσθη ως «Πλατωνιστής» από ανθρώπους, οι οποίοι ουδέποτε έμαθαν, ούτε ποτέ υποψιάστηκαν, τις αυθεντικές απόψεις του Αλεξανδρινού Χριστιανού συγγραφέα.
Ακαδημία Αθηνών
