Εάν υπάρχει ένας ιδιαίτερος λόγος για να διερευνηθεί η περί ύλης αντίληψη στον Τίμαιο του Πλάτωνος, αυτός ο λόγος δεν έγκειται τόσο στο γεγονός ότι ο Πλάτων ήταν ο κατ΄ εξοχήν ιδρυτής του Ιδεαλισμού. Όπως εκ των υστέρων αποδεικνύει η σχετική έρευνα, η διερεύνηση του ανωτέρω θέματος αποτελεί μία από τις λυδίες λίθους για να απαντηθούν μερικά ερωτήματα, αφορώντα και στον Τίμαιο ειδικότερα, αλλά και στην σκέψη του Πλάτωνος γενικότερα. Τα κυριότερα από τα ζητήματα που μας απασχολούν είναι το πως αντιλαμβάνεται την ύλη ένας φιλόσοφος με τις προϋποθέσεις καί τις πεποιθήσεις του Πλάτωνος, και μάλιστα σε ένα έργο που εγράφη μετά από τον Σοφιστή. μετά από την Πολιτεία και, πιθανότατα, μετά από τον Πολιτικό. Εγράφη. δηλαδή, αφού ο Πλάτων είχε ήδη εκθέσει σχεδόν το σύνολο των απόψεων πού διακαθορίζουν την όλη φιλοσοφία του. Η πλατωνική περί ύλης αντίληψη στον Τίμαιο προϋποθέτει μία θεμελιώδη διάκριση αναφερόμενη στην οντολογία του: Υπάρχει εκείνο το οποίον πάντοτε υπάρχει και δεν έχει γένεση -το ον αεί, γένεσιν δε ουκ εχον (27 d) και εκείνο το οποίον πάντοτε γεννάται και ποτέ δεν υπάρχει -το γιγνόμενον μεν αει, ον δε ουδέποτε (28 a). Έξ άλλου, σε ό,τι αφορά την γένεση, αυτή πάντοτε λαμβάνει χώραν εξ ανάγκης (28 a), μια άποψη (αρχή της αιτιότητος) που ο Πλάτων επαναλαμβάνει σε διάφορα σημεία του Τιμαίου (29 d, 38 d, 44 c, 46 e, 68 e, 69 e, 87 c), αλλά και σε άλλα έργα του (Φαίδων 98 c, 99b Φίληβος 27 b· Νόμοι 10,891 e). Η ex nihilo δημιουργία είναι μια σύλληψη για την οποία υπάρχει σοβαρή και βάσιμη αμφισβήτηση περί του εάν υπάρχει στον Τίμαιο. Και όχι άδικα: Στο 29 e αναφέρεται σαφώς ότι η αιτία, για την οποίαν ο θεός ηθέλησε να «γεννηθεί» το σύμπαν ήταν ότι ο ίδιος ήθελε να γίνουν όλα όσο το δυνατόν πιο όμοια με τον εαυτό του. Αυτή είναι η «αρχή» της γενέσεως του κόσμου. Και πώς αυτή πραγματοποιήθηκε; Ο θεός «παρέλαβε» όλη την ορατή μάζα και την έφερε σε τάξη από την αταξία. Η ύλη, η γνωστή ορατή ύλη, η οποία συνέθεσε το σώμα του σύμπαντος, εδημιουργήθη κατά την «αρχήν». Διότι ήταν rare που ο δημιουργός ανέμιξε τα τέσσερα στοιχεία, ώστε να δημιουργηθεί η ύλη την οποίαν γνωρίζουμε. Και πάλι, όμως τα τέσσερα στοιχεία (πυρ, γη, αέρας, ύδωρ) δεν εδημιουργήθησαν εκ του μη όντος. Ο δημιουργός απλώς τα συνέθεσε καταλλήλως (απεργασάμενος... ξυνέδησε καί ξυνεστήσατο ουρανόν ορατόν και απτόν (32 b). Έτσι, η γνωστή όρατή ύλη εμφανίζεται ως κάτι νέο — όχι όμως και η υλικότητα. Το τι ακριβώς συνιστά αυτό το «υλικό» αποτελεί ένα από τα μεγάλα ερωτηματικά που σχετίζονται με τον Τίμαιο. Σε τούτο συντελούν οι μάλλον χονδροειδείς αντιφάσεις του ίδιου του Πλάτωνα μέσα στο έργο αυτό. Έτσι, στο 36 e, αναφέρει ότι κάθε τι το οποίον είναι «σωματοειδές» εδημιουργήθη μετά την αρμονίαν η οποία απετέλεσε και το αντικείμενο της θεϊκής δημιουργικής πράξης. Τούτο, όμως, σημαίνει ότι η υλικότητα εμφανίζεται μόνο με την δημιουργία του κόσμου —πρόταση η οποία κατάφωρα αντιφάσκει σε όσα προηγουμένως αναφέρονται μέσα στο ίδιο έργο. Δεν το λέει ο Πλάτων, αλλά το πρόβλημά του είναι πραγματικά τούτο: Τι ακριβώς συνιστά την «ύλη» την προ της δημιουργίας; Και, προς τούτο, καταφεύγει σε μία έννοια «περιέχοντος», για να ξεφύγει από την πολλαπλότητα που συνιστά η παραδοχή έστω και τεσσάρων μόνο στοιχείων, αφού αυτά μετασχηματίζονται από το ένα στο άλλο. Έτσι ο Πλάτων προχωρεί σε μία καθαρά ιδεαλιστική αφαίρεση και προσπαθεί να συνδυάσει το υλικό με το αόρατο. Ο τρόπος που επιλέγει είναι φανερός. Δημιουργεί ένα άποιον περιέχον, το οποίο κάθε φορά μορφοποιείται συγκεκριμένα μόνο από ό,τι περιέχει. Γι΄ αυτό, λέγει, ας μην ονομάζουμε την αρχική κατάσταση ούτε γη, ούτε αέρα, ούτε πυρ, ούτε ύδωρ, ούτε τίποτε από εκείνα που γεννώνται. Το συμπέρασμά του είναι ότι αυτό το οποίον υπήρχε ήταν κάποιο είδος αόρατο και άμορφο, το οποίον τα δέχεται όλα και το οποίον μετέχει του νοητού κατά τρόπον δυσεξήγητον και τρόπον που είναι πολύ δύσκολο να γίνει αντιληπτός (51 a). Αυτό το είδος είναι, κατά τον Πλάτωνα, ένα τρίτο είδος υπάρξεως: Είναι ένα είδος χώρου, ο οποίος υπάρχει πάντοτε, δεν επιδέχεται φθοράν και παρέχει τόπον σε όλα όσα γεννώνται. Ο ίδιος όμως δεν είναι αντιληπτός, παρά μέσω ενός είδους νόθου συλλογισμού, ενός συλλογισμού τιν όποιον δεν συνοδεύει καθόλου η αίσθηση και ο οποίος είναι δύσκολα πιστευτός (52 b). Έτσι, πριν από την δημιουργία υπάρχουν τρία είδη: Το απόλυτο ον, ο χώρος και εκείνο το οποίον γεννάται (ον τε και χώραν και γένεσιν... τρία τριχή και πριν ουρανόν γενέσθαι 52 d). Εν τούτοις, παρά την αναγνώριση του χώρου ως ανεξαρτήτου στοιχείου προϋπάρχοντος της δημιουργίας, ο Πλάτων δεν μπορεί να απαντήσει στο κεφαλαιώδες ερώτημα. Τι συνιστά την γένεσιν ... πριν ουρανόν γενέσθαι; Με άλλα λόγια: Τι συνιστά την «υλικότητα» πριν από την δημιουργία της ύλης; Στο ερώτημα αυτό ο Πλάτων δεν μπόρεσε να απαντήσει ως το τέλος. Αναφέρει απλώς ότι, πριν από την δημιουργία όλα αυτά τα στοιχεία (πυρ, κλπ.) ήσαν χωρίς λόγο και μέτρο και γενικώς ήσαν στην κατάσταση που ήταν φυσικό να ευρίσκεται κάθε πράγμα από το οποίον λείπει ο θεός (53 c) . Σε αυτά, ευρισκόμενα τότε σε αυτή την φυσική κατάσταση, έδωσε για πρώτη φορά ο θεός τις μορφές των, με την ενέργεια των ιδεών και των αριθμών (53 c). Αλλά βεβαίως αυτό δεν συνιστά απάντηση. Και είναι γεγονός ότι o Πλάτων δεν μπόρεσε να ξεπεράσει τo συγκεκριμένο πρόβλημα της αντιλήψεως της ύλης στον Τίμαιο. Έτσι o Πλάτων λέει τo τι δεν είναι κατάσταση προ της δημιουργίας αλλά δεν λέει τι είναι. Αρκείται στο να δηλώσει ότι κάτι υπήρχε —αλλά κάτι το οποίον δεν μπορεί να ονομασθεί, και βεβαίως κάτι που δεν είναι η ύλη η οποία αποτελεί το «σώμα» του σύμπαντος μετά την δημιουργία.
Ακαδημία Αθηνών
