Χριστούγεννα 1945: έναν χρόνο μετά τα Δεκεμβριανά και η Ελλάδα πλησιάζει σε ένα από τα πιο οδυνηρά κεφάλαια της ιστορίας της, αυτό του Εμφυλίου Πολέμου. Ο Οκτάβιος Μερλιέ, διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου στην Αθήνα, διαισθάνεται τον κίνδυνο αλλά και το κλίμα διώξεων που πρόκειται να ενταθεί και αποφασίζει να δράσει ώστε να σώσει τουλάχιστον τη διανόηση της εποχής. Για τον σκοπό αυτό επιστρατεύει τη γαλλική κυβέρνηση και το νεοζηλανδέζικο πλοίο Ματαρόα (Mataroa).
Το Ματαρόα καθελκύστηκε το 1922 στο Μπέλφαστ με την ονομασία Diogenes. Το 1926 μεταπωλήθηκε και μετονομάστηκε σε Ματαρόα που κατά μία εκδοχή σημαίνει «γυναίκα με μεγάλα μάτια».
Το 1945 κάνει δύο σημαντικά ταξίδια.
Το πρώτο πραγματοποιείται τον Αύγουστο και μεταφέρει από τη Μασσαλία στη Χάιφα 173 παιδιά Εβραϊκής καταγωγής που είχαν επιζήσει από το Στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπούχενβαλντ. Αργότερα μετέφερε και 1.200 επιζώντες από το Στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπέργκεν-Μπέλζεν.
Το δεύτερο ταξίδι είναι αυτό αφορούσε τη διάσωση της ελληνικής διανόησης της εποχής.
Στις 22 Δεκεμβρίου 130 περίπου νέοι επιστήμονες, διανοούμενοι και καλλιτέχνες επιβαίνουν στο πλοίο και αποφασίζουν να αφήσουν πίσω τους μια Ελλάδα η οποία έχει επιζήσει από την Κατοχή αλλά βρίσκεται πλέον στις παραμονές του Εμφυλίου και εισέρχεται σταδιακά σε ένα κλίμα τρομοκρατίας και φόβου. Στόχος είναι οι νέοι αυτής της πνευματικής ελίτ να φυγαδευτούν στο Παρίσι, ώστε να γλιτώσουν από τις δυσοίωνες πολιτικές εξελίξεις και να σπουδάσουν με υποτροφίες της γαλλικής κυβέρνηση, τη λεγόμενη «Υποτροφιάδα».
Εμπνευστής και κινητήρια δύναμη της κίνησης αυτής ήταν ο Οκτάβιος Μερλιέ, αλλά πολύτιμος αρωγός στο όλο εγχείρημα στάθηκε και ο γενικός γραμματέας του Ινστιτούτου, Ροζέ Μιλλιέξ. Και οι δύο ήταν παντρεμένοι με Ελληνίδες (τη Μέλπω Λογοθέτη και την Τατιάνα Γκρίτση αντίστοιχα), και ήταν άνθρωποι με προοδευτικές και φιλελεύθερες πεποιθήσεις, διανοούμενοι και φιλέλληνες. Χάρη σε αυτούς εξασφαλίστηκαν υποτροφίες από τη γαλλική κυβέρνηση για σπουδές στη Γαλλία προσφέροντας παράλληλα στα λαμπρότερα νέα μυαλά έναν τρόπο διαφυγής από τις επερχόμενες διώξεις.
Αρκετοί εκ των υποτρόφων ήταν αριστερών πεποιθήσεων, ωστόσο στο Ματαρόα επιβιβάστηκαν και γόνοι αστικών οικογενειών.
Το ταξίδι αυτό των Ελλήνων καλλιτεχνών και επιστημόνων με το Ματαρόα το 1945 υπήρξε ένα σημαντικό γεγονός, ένα ιστορικό γεγονός, που καθόρισε την πολιτιστική και κοινωνική ζωή της Ελλάδας, ειδικά στην περίοδο μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Προσέφερε τη δυνατότητα σε μια ομάδα ανθρώπων να αναζητήσουν νέες ευκαιρίες, να αποκτήσουν γνώσεις και ερεθίσματα σε ένα ασφαλές περιβάλλον και να επιστρέψουν στη δημιουργική ζωή που είχε διαταραχθεί από τον πόλεμο και την κατοχή. Οι συμμετέχοντες προέρχονταν από μια ευρεία γκάμα πεδίων. Μεταξύ αυτών ήταν φιλοσόφοι, ζωγράφοι, γλύπτες, μουσικοί, επιστήμονες κ.ά.
Ανάμεσα στα μέλη της «Υποτροφιάδας» ήταν οι εξής: ο Πάνος Τζελέπης, αρχιτέκτονας και λογοτέχνης, οι φοιτητές αρχιτεκτονικής Εμμανουήλ Κινδύνης, Αριστομένης Προβελέγγιος, Αθανάσιος Γάττος, Κωνσταντίνος Μανουηλίδης, Νικόλας Χατζημιχάλης, Πάνος Τσολάκης, Τάκης Ζενέτος, ο αρχιτέκτονας Γεώργιος Κανδύλης, οι μουσικοί Δημήτρης Χωραφάς και Γιάννης Ιωάννου, ο τεχνοκριτικός Άγγελος Προκοπίου, οι γιατροί Ανδρέας Γληνός, Ευάγγελος Μπρίκας, Ελένη Θωμοπούλου και Μιλτιάδης Παπαμιλτιάδης, οι συγγραφείς Έλλη Αλεξίου και Μιμίκα Κρανάκη, η ποιήτρια Μάτση Χατζηλαζάρου, ο ποιητής Ανδρέας Καμπάς, οι γλύπτες Κώστας Κουλεντιανός, Μέμος Μακρής και Φιλόλαος Τλούπας, οι ζωγράφοι Ελένη Σταθοπούλου, Νέλλη Ανδρικοπούλου και Ντίκος Βυζάντιος, οι διανοούμενοι Κώστας Αξελός, Κορνήλιος Καστοριάδης και Κώστας Παπαϊωάννου, ο ηθοποιός Δημήτρης Βεάκης, ο φιλόλογος Εμμανουήλ Γ. Κριαράς, ο λογοτέχνης Αντρέας Κέδρος, γνωστός στη Γαλλία με το φιλολογικό του ψευδώνυμο Αντρέ Μασσεπαίν, ο ιστορικός Νίκος Σβορώνος, ο σκηνοθέτης Μάνος Ζαχαρίας, ο γλωσσολόγος Σταμάτιος Καρατζάς κ.ά.
