Νίκος Καζαντζάκης

Στην εποχή του, ο Καζαντζάκης είχε προκαλέσει πολλές συζητήσεις. 

Από την Κρήτη των πρώτων του χρόνων έως τα ταξίδια στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική, ο Καζαντζάκης υπήρξε ο κατεξοχήν οικουμενικός οδοιπόρος. Με πνεύμα ανήσυχο και στοχαστικό, άνοιξε διαύλους ανάμεσα στην αρχαία ελληνική τραγωδία, τη χριστιανική μυστική παράδοση και τις επαναστατικές ιδέες του 20ού αιώνα.  

Ο Καζαντζάκης δημιούργησε όχι απλές ιστορίες σε χαρτί, αλλά ένα συνεκτικό σύμπαν στοχασμού, όπου η ψυχή του ανθρώπου αναμετριέται με το θείο, με τη γη, με τον θάνατο. Μέσα σε αυτό το σύμπαν, η γλώσσα έπαιξε μεγάλο ρόλο. Η «καζαντζακική γλώσσα» – όπως εύστοχα παρατηρείται – είναι μια ιδιοκατασκευή, μια επινοημένη λαλιά που συνδυάζει λόγια και δημοτικά στοιχεία, νεολογισμούς, συνειρμούς και ηχητικές ποιότητες. Μια γλώσσα που δεν μιλήθηκε ποτέ στον δρόμο, αλλά διαβάστηκε με πάθος σε εκατομμύρια αναγνώστες, φτιάχνοντας έναν «νέο προφορικό» τρόπο του γράφειν. 

Αντίστοιχα επινοημένη είναι και η Ελλάδα που αναδύεται στο έργο του: μια πατρίδα τραγική, αγροτική, παγανιστική, στα όρια του μύθου και της πραγματικότητας. Από τα Μαρτύρια της Κρήτης ως τον χορό της Αντιγόνης, και από το μοναχικό άγγιγμα του Οδυσσέα μέχρι τη σταύρωση του Χριστού, ο Καζαντζάκης υφαίνει μια αρχέγονη, σχεδόν μεταφυσική Ελλάδα, όχι όπως είναι, αλλά όπως πρέπει να είναι: σπαρακτική, ηρωική, γόνιμη. 

Αυτό το όραμα συμπυκνώνεται στον πιο διάσημο ήρωά του: τον Αλέξη Ζορμπά. Στο πρόσωπό του διασταυρώνονται η λαγνεία της ζωής και η σκληρή βιοπάλη, η αμεσότητα του λόγου και η φιλοσοφία του σώματος. Ο Ζορμπάς, αν και φτιαγμένος από ένα πραγματικό πρόσωπο, λειτουργεί πλέον ως συμβολική εθνική μορφή: ο Έλληνας της γης, της χαράς, του έρωτα και του θανάτου – ένας «ανθρωπότυπος» τόσο επιβλητικός, που σταδιακά συγχωνεύτηκε με την ίδια την εικόνα της χώρας στον παγκόσμιο χάρτη.  

Ο Καζαντζάκης υπήρξε τόσο υμνητής του ανθρώπινου μεγαλείου όσο και παιδί των αντιφάσεων της εποχής του. Πολιτικά ανήσυχος, συχνά παρεξηγημένος, αντιμετώπισε έντονη πολεμική και αποδοκιμασία ενόσω ζούσε. 

Υπήρξε πολυγραφότατος. Ασχολήθηκε σχεδόν με κάθε είδος λόγου: ποίηση (δραματική, επική, λυρική), δοκίμιο, μυθιστόρημα (στα Ελληνικά και στα Γαλλικά), ταξιδιωτικές εντυπώσεις, αλληλογραφία, παιδικό μυθιστόρημα, μετάφραση (από τα Αρχαία Ελληνικά, Γαλλικά, Ιταλικά, Αγγλικά, Γερμανικά και Ισπανικά), κινηματογραφικά σενάρια, ιστορία, σχολικά βιβλία, παιδικά βιβλία (διασκευή και μετάφραση), λεξικά (γλωσσικά και εγκυκλοπαιδικά), δημοσιογραφία, κριτική, αρθρογραφία.

Τα έργα του «ο Τελευταίος Πειρασμός», «ο Χριστός ξανασταυρώνεται» και «Καπετάν Μιχάλης», έγιναν αφορμή ώστε η ιερά σύνοδος με έγγραφό της, να ζητήσει από την κυβέρνηση την απαγόρευσή τους. Ο συγγραφέας με επιστολή απάντησε δημόσια στις απειλές της εκκλησίας ότι θα τον αφορίσει:  

«Μου δώσατε μια κατάρα, Άγιοι Πατέρες, σας δίνω μια ευχή: Σας εύχομαι να ‘ναι η συνείδησή σας τόσο καθαρή όσο η δική μου και να ‘στε τόσο ηθικοί και θρήσκοι όσο είμαι εγώ» 

Το αίτημα της εκκλησίας για αφορισμό του Καζαντζάκη προκάλεσε αντιδράσεις στον πολιτικό, αλλά και συγγραφικό κόσμο. Ο νεαρός τότε βουλευτής Κωνσταντίνος Μητσοτάκης επέκρινε την «επιχειρούμενη δίωξη του πνεύματος». Ο δήμος Αθηναίων ζήτησε την αποτροπή οποιασδήποτε δίωξης των έργων του συγγραφέα, ενώ οι δημοτικοί σύμβουλοι Θεσσαλονίκης χαρακτήρισαν την απαγόρευση «πλήγμα για τον πολιτισμό».

Η έκθεση αυτή ευνοεί μια πολυπρισματική ανάγνωση του συγγραφέα, μέσα από φωτογραφίες, περιοδικές εκδόσεις, βιβλία, χειρόγραφα και επιστολές. Φωτίζονται οι σχέσεις του συγγραφέα με άλλους ανθρώπους του πνεύματος και της λογοτεχνίας, και με τις γυναίκες της ζωής του, τη Γαλάτεια και την Ελένη. Άλλα τεκμήρια καταδεικνύουν την επιδραστικότητά του στους μετέπειτα δημιουργούς- προγράμματα από θεατρικές παραστάσεις των έργων του και φωτογραφίες από τα γυρίσματα ταινιών όπως ήταν “Ο Χριστός ξανασταυρώνεται”.  Τεκμήρια φωτίζουν και την πολύκροτη κήδευσή του στην Τάπια Μαρτινέγκο, πάνω στα βενετσιάνικα τείχη του Ηρακλείου, διότι η ταφή του σε νεκροταφείο απαγορεύτηκε από την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος. 

Ο Καζαντζάκης, αν και υμνητής της μοναξιάς και αφοσιωμένος στο πνευματικό του έργο, περιβαλλόταν από γυναίκες που σημάδεψαν βαθιά τη ζωή και τη δημιουργία του. Η πρώτη του σύζυγος, η συγγραφέας Γαλάτεια Αλεξίου, υπήρξε ένας μεγάλος νεανικός έρωτας και πνευματική συνοδοιπόρος. 

"Το πρόσωπό Σου θα 'θελα πάντα να βλέπω αιώνια, να μη χαθεί από τα μάτια σου όλη η δύναμη, η ζωή, ο έρωτας του προσώπου Σου.

Είσαι το μόνο στέρεο πρόσωπο μέσα στο χάος του Θεού.

Δεν ξέρω πώς να λέω λόγια τρυφερά, δεν ξέρω πώς να σου μιλήσω, για να νιώσεις, πόσο Σ’ αγαπώ❞

Η σχέση τους, ωστόσο, χαρακτηρίστηκε από συγκρούσεις, καθώς η ανεξαρτησία και η έντονη προσωπικότητα της Γαλάτειας συγκρούονταν με την ανάγκη του Καζαντζάκη για αφοσίωση στο έργο του. Αντίθετα, η δεύτερη σύζυγός του, Ελένη Σαμίου, στάθηκε δίπλα του με αυταπάρνηση και στήριξε ακούραστα το συγγραφικό του έργο, αντιγράφοντας χειρόγραφα και φροντίζοντας για τη διατήρηση της κληρονομιάς του. Ο ίδιος αναγνώριζε την καθοριστική συμβολή της Ελένης, λέγοντας ότι χωρίς αυτήν ίσως να μην είχε επιτύχει την προβολή που γνώρισε. 

Πέρα από τις συζύγους του, άλλες γυναίκες όπως οι Κάθλιν Φορντ, Ράλα-Ραχήλ, Ιτκα, Έλλη Λαμπρίδη και Ρέιτσελ Λιπστάιν επηρέασαν τον Καζαντζάκη πνευματικά και συναισθηματικά, αφήνοντας το αποτύπωμά τους στο έργο του. Η σχέση του με τις γυναίκες ήταν πολύπλευρη και αντιφατική, αντανακλώντας την πολυπλοκότητα της προσωπικότητάς του και την αέναη αναζήτησή του για το απόλυτο.

Τα τεκμήρια της έκθεσης συνθέτουν μια ψηφιακή προσωπογραφία που δεν αναπαριστά απλώς ένα πρόσωπο, αλλά έναν τρόπο να ζεις και να στοχάζεσαι. Μέσα από το ψηφιακό πολιτιστικό απόθεμα του SearchCulture.gr, ο Καζαντζάκης μάς προσκαλεί ξανά να τον ακολουθήσουμε στο μοναχικό, μα λυτρωτικό του μονοπάτι: προς τα πάνω.