Προσωπογραφία

Η προσωπογραφία δεν είναι απλώς μια αποτύπωση της μορφής κάποιου με εικαστικά μέσα. Είναι μια πράξη αναγνώρισης. Μια απόπειρα να συλλάβουμε το αόρατο μέσα στο ορατό- τη ζωή μέσα από το βλέμμα, τη στάση, τη σιωπή του προσώπου. Η τέχνη της προσωπογραφίας, γεννημένη από τον φόβο της φθοράς και την επιθυμία για αθανασία, καταγράφει, υμνεί και μετουσιώνει το πρόσωπο σε διαχρονικό σύμβολο ταυτότητας και μνήμης. 

Η έκθεση αυτή, με μεγάλο αριθμό έργων από διάσπαρτες ψηφιακές συλλογές που συνυπάρχουν στο SearchCulture.gr, επιχειρεί μια περιήγηση στο πολυδιάστατο τοπίο της νεοελληνικής προσωπογραφίας. Μέσα από έργα ζωγραφικής και χαρακτικής- από τα ποικίλα μέσα που επέλεξαν οι καλλιτέχνες για την απόδοση του μοντέλου τους- αναδύονται οι μορφές εκείνων που καθόρισαν –ή απλώς έζησαν– τις εποχές τους. 

Το πορτρέτο στην Ελληνική ζωγραφική 

Στον 19ο αιώνα, η προσωπογραφία εκφράζει τη νέα Ελλάδα: έναν λαό που μόλις έχει εξέλθει από την οθωμανική κυριαρχία και επιχειρεί να ορίσει εκ νέου την εθνική και κοινωνική του ταυτότητα. Με πρότυπο τις ευρωπαϊκές σχολές, ιδίως τη Σχολή του Μονάχου, και κληρονομιά την πνευματική παράδοση της Επτανήσου, οι Έλληνες ζωγράφοι διαμορφώνουν μια αστική εικονοποιία. Ελλαδίτες προεστοί, καραβοκύρηδες, αξιωματούχοι, επιστήμονες, λόγιοι και φιλέλληνες φιγουράρουν στα έργα του Τσόκου, του Κριεζή, του Προσαλέντη, του Κουνελάκη, με το βλέμμα στραμμένο στη Δύση, αλλά βαθιές ρίζες στην ελληνική παράδοση.

Το πρόσωπο γίνεται εδώ ιδεολογικό πεδίο: ενδυματολογικά σύμβολα, παράσημα, σημαίες, μαντήλες, καπέλα, ακόμη και η στάση του σώματος, αποκαλύπτουν την ένταση ανάμεσα στο παρελθόν και στο μέλλον, στην Ανατολή και τη Δύση, στον αγώνα για πρόοδο και τη δημιουργία ταυτότητας. Πίσω από τα αυστηρά βλέμματα των πορτρέτων κρύβονται οι εντάσεις μιας κοινωνίας εν κινήσει· μιας κοινωνίας που επιζητεί την καθιέρωση, την αναγνώριση, την επιβίωση. 

Στον 20ό αιώνα, με τον μοντερνισμό, η προσωπογραφία απεκδύεται σταδιακά την κοινωνική της λειτουργία και στρέφεται προς την ψυχολογική και υπαρξιακή διερεύνηση της ανθρώπινης μορφής. Ο άνθρωπος δεν είναι πια μόνον η εικόνα της κοινωνικής του τάξης ή η προβολή ενός δημόσιου ρόλου. Είναι ένα ον που συναισθάνεται, νιώθει, αγωνιά. Η μορφή του γίνεται χώρος διαλόγου με τον εσωτερικό του κόσμο, με την εξελισσόμενη συνθήκη του να είναι κάποιος παρόν, εδώ, τώρα. Τα μέσα εκτείνονται σε φωτογραφικά, ζωγραφικά, χαρακτικά, πλαστικά και μείξη αυτών, ενώ τα καλλιτεχνικά ρεύματα της Νεωτερικότητας- ο ιμπρεσσιονισμός, ο κυβισμός, ο εξπρεσσιονισμός, ο φωβισμός- διευρύνουν τα όρια του πειραματισμού και της έκφρασης. 

Το πρόσωπο ως πεδίο σχέσης, αυτογνωσίας και εξουσίας 

Η σχέση του καλλιτέχνη με το μοντέλο του υπήρξε ανέκαθεν πολυσήμαντη· ένα πεδίο διαπραγμάτευσης εξουσίας, συναισθημάτων και αμοιβαίας κατανόησης. Ανάμεσα στον βλέποντα και τον εικονιζόμενο διαμορφώνεται ένας χώρος λεπτών ισορροπιών, όπου η εμπιστοσύνη, η οικειότητα, η έλξη ή ακόμα και η απόσταση τροφοδοτούν τη δυναμική της απεικόνισης. Σε αυτό τον σιωπηλό διάλογο μεταξύ καλλιτέχνη και μοντέλου, η μορφή που αποδίδεται συχνά αντανακλά όχι μόνο το πρόσωπο που απεικονίζεται, αλλά και το βλέμμα εκείνου που το αντικρίζει. 

Ξεχωριστή θέση μέσα στο είδος κατέχει η αυτοπροσωπογραφία —μια καλλιτεχνική πράξη που ταυτοχρόνως εμπεριέχει την εξομολόγηση και την αυτοσυνείδηση. Ο δημιουργός κοιτάζει τον εαυτό του στον καθρέφτη όχι μόνο για να αποδώσει τη μορφή του, αλλά για να αναμετρηθεί με την ταυτότητά του, να μετουσιώσει σε εικόνα τις υπαρξιακές του αγωνίες, τη δημιουργική του αμφιβολία, τον εσωτερικό του κόσμο. Η αυτοπροσωπογραφία γίνεται έτσι μια σπάνια στιγμή ενδοσκόπησης, μια κατάθεση ψυχής όπου ο καλλιτέχνης άλλα αποκαλύπτει και άλλα κρύβει.

Η προσωπογραφία είναι και πολιτική. Ανέκαθεν υπήρξε. Ποιων οι μορφές διασώθηκαν, ποιοι κρίθηκαν άξιοι αποτύπωσης και αιωνιότητας; Οι συλλογές διαχρονικά φιλοξενούν τους «σημαντικούς»: βασιλείς, στρατηγούς, διανοούμενους, ισχυρούς. Όμως πίσω από τις επίσημες εικόνες, πίσω από τα φανταχτερά ρούχα και τα μετάλλια, διακρίνει κανείς μια εκκωφαντική απουσία: εκείνη των γυναικών, των φτωχών, των εργαζομένων, των ανώνυμων. Η ιστορία της προσωπογραφίας είναι και ιστορία της εξουσίας του βλέμματος. Και στις ρωγμές αυτής της εξουσίας, σε πορτρέτα λιγότερο «επίσημα», αναδύεται και η άλλη Ελλάδα — των καθημερινών ανθρώπων, της βιοπάλης, της ανώνυμης επιβίωσης. Εκεί  βρίσκουν την έμπνευσή τους οι σύγχρονοι καλλιτέχνες, ακολουθώντας μια παράδοση που εγκαινίασε η χαρακτική. 

Η νεοελληνική προσωπογραφία συνομιλεί αδιάλειπτα με το παρελθόν: από τις στιβαρές προτομές των Ρωμαίων αυτοκρατόρων και τα μελιχρά πορτρέτα του Φαγιούμ, στα απειράριθμα selfies του σήμερα, το πρόσωπο μάς κοιτά κατάματα και μάς αναγκάζει να δούμε. Να δούμε τον Άλλο και τον εαυτό μας. Η τέχνη του πορτρέτου είναι, τελικά, μια τέχνη ενσυναίσθησης. Είναι μια απόπειρα να φυλαχτεί το εύθραυστο της ανθρώπινης υπόστασης, η μελαγχολία του χρόνου, η ελπίδα της μνήμης.