200 χρόνια πριν, όταν πρωτοαναπτύχθηκαν οι ατμομηχανές, οι άνθρωποι ανησυχούσαν ότι η ταχύτητά τους θα έκανε τους επιβάτες να «μη μπορούν να αναπνεύσουν» ή ότι «θα έχαναν τις αισθήσεις τους από τους κραδασμούς».
Η έλευση των τρένων, παρόλους τους φόβους που ξεσήκωσε, σηματοδότησε μια κοσμοϊστορική αλλαγή, μεταμορφώνοντας ριζικά τις μετακινήσεις ανθρώπων και αγαθών σε μεγάλες αποστάσεις. Πριν τους σιδηροδρόμους, τα ταξίδια ήταν αργά και επικίνδυνα, εξαρτημένα από άμαξες και πλοία.
Η εφεύρεση της ατμομηχανής στις αρχές του 19ου αιώνα άλλαξε τα πάντα, φέρνοντας ταχύτητα, αξιοπιστία και μια νέα αίσθηση συνδεσιμότητας. Οι σιδηρόδρομοι δεν μεταμόρφωσαν μόνο τις μεταφορές· αποτέλεσαν τον κινητήριο μοχλό της βιομηχανικής ανάπτυξης, αναδιαμόρφωσαν οικονομίες και ενέπνευσαν καινοτομίες στη μηχανική και την επικοινωνία. Έγιναν η «καρδιά» των πόλεων, μεταφέροντας πρώτες ύλες στα εργοστάσια και προϊόντα στις αγορές.
Πέρα από την οικονομική τους σημασία, ένωσαν πολιτισμούς, ιδέες και ανθρώπους, υφαίνοντας έναν πιο διασυνδεδεμένο κόσμο. Έτσι, τα τρένα έγιναν σύμβολα της νεωτερικότητας, απόδειξη της ανθρώπινης επινοητικότητας και της ακατάπαυστης αναζήτησης της προόδου. Τα αρχιτεκτονικά αριστουργήματα των σταθμών, οι ήχοι και ο ρυθμός των τροχών και ο ατμός των μηχανών ενέπνευσαν μυριάδες απεικονίσεις στη μοντέρνα τέχνη και εξακολουθούν να γεννούν μια αίσθηση περιπέτειας, ταχύτητας και προόδου.
Η ίδρυση του ελληνικού κράτους συμπίπτει με την απαρχή της εποχής των σιδηροδρόμων. Ήδη από το 1835, είχαν προταθεί σχέδια για τη δημιουργία σιδηροδρομικής σύνδεσης μεταξύ Αθήνας και Πειραιά. Ωστόσο, χρειάστηκαν 22 χρόνια για να υπογραφεί η πρώτη σύμβαση κατασκευής το 1857 και συνολικά 12 χρόνια μέχρι να ολοκληρωθεί το έργο το 1869.
Η σιδηροδρομική ανάπτυξη εντατικοποιήθηκε προς το τέλος του 19ου αιώνα, σε μια Ελλάδα όπου η οικονομία βασιζόταν στις μικρές αγροτικές κοινότητες. Με περιορισμένες οδικές υποδομές και ελάχιστη βιομηχανία, η ανάγκη για ένα σιδηροδρομικό δίκτυο έγινε επιτακτική. Το 1881, ο πρωθυπουργός Αλέξανδρος Κουμουνδούρος υπέγραψε συμβάσεις για τη δημιουργία γραμμών κανονικού εύρους, με όραμα να καταστήσει την Ελλάδα κομβικό σημείο διεθνών μεταφορών.
Το 1882, η ηγεσία άλλαξε, και ο Χαρίλαος Τρικούπης ανέπτυξε μια διαφορετική στρατηγική. Αντί της διεθνούς διασύνδεσης, επικεντρώθηκε στην εσωτερική ανάπτυξη, προωθώντας ένα δίκτυο μετρικού εύρους που θα συνέδεε την Πελοπόννησο και τη Θεσσαλία. Η γραμμή Αθήνα – Λάρισα, που προοριζόταν να ενταχθεί στο ευρωπαϊκό δίκτυο, διατηρήθηκε σε κανονικό εύρος. Παρά τις φιλόδοξες προσδοκίες, η ολοκλήρωση του δικτύου διήρκεσε 25 χρόνια.
Μέχρι το 1909, το ελληνικό σιδηροδρομικό δίκτυο είχε φτάσει τα 1.606 χιλιόμετρα, ενώ το 1918 εγκαινιάστηκε η πλήρης διαδρομή Αθήνα – Θεσσαλονίκη, ένα έργο-ορόσημο για τη σύνδεση του Βορρά με το Νότο.
Το 1920, τη διαχείριση των σιδηροδρόμων ανέλαβαν οι Σιδηρόδρομοι Ελληνικού Κράτους (ΣΕΚ), ενώ το 1926 οι Ελληνικοί Ηλεκτρικοί Σιδηρόδρομοι (ΕΗΣ) ανέλαβαν τη λειτουργία της γραμμής Ομόνοια – Πειραιάς. Κατά τη δεκαετία του 1930, οι Σιδηρόδρομοι Αττικής και οι Θεσσαλικοί Σιδηρόδρομοι ενσωματώθηκαν επίσης στους ΣΕΚ.
Το 1971, οι σιδηροδρομικές υπηρεσίες περιήλθαν στον Οργανισμό Σιδηροδρόμων Ελλάδος (ΟΣΕ), που συνεχίζει να αποτελεί τον κύριο φορέα διαχείρισης του ελληνικού σιδηροδρομικού δικτύου.
Από την ατμοκίνηση έως την ηλεκτροκίνηση και από τις τοπικές διαδρομές έως τη διεθνή σύνδεση, η ιστορία των ελληνικών σιδηροδρόμων αποτυπώνει την εξέλιξη της χώρας, τη γεωπολιτική της θέση και τη μετάβασή της στη σύγχρονη εποχή.
Στην έκθεση θα βρείτε φωτογραφίες και ταχυδρομικές κάρτες, επιστολές και έγγραφα που αφορούν στο δίκτυο και την κατάσταση των σιδηροδρόμων, όπως αναφορές και πίνακες, παρτιτούρες και έργα τέχνης με θέμα τα τρένα, μηχανήματα και εξαρτήματα τρένων, διαγράμματα και άλλα ντοκουμέντα της ανάπτυξης των σιδηροδρομικών υποδομών από τα μέσα του 19ου έως τα μέσα του 20ου αιώνα.
Η θεματική έκθεση περιλαμβάνει τεκμήρια από τους εξής φορείς:
