Η Μονή Σαγματά, μία από τις σημαντικότερες της Βοιωτίας, είναι σε συνεχή λειτουργία από το 12ο αιώνα μέχρι σήμερα και οφείλει την ονομασία της στο Σαγμάτιο όρος, το αρχαίο Ύπατο, στην κορυφή του οποίου είναι κτισμένη.
Κτήτορας της μονής είναι ο τοπικός όσιος Κλήμης, μοναχός που ασκήτευσε αρχικά κοντά στον όσιο Μελέτιο, στην περιώνυμη μονή του Κιθαιρώνα, και αργότερα αποσύρθηκε σε σκήτη του Σαγμάτιου όρους, προσελκύοντας γρήγορα γύρω του και άλλους μοναχούς.
Το μοναστηριακό συγκρότημα έχει φρουριακό χαρακτήρα, με τις πτέρυγες των κελιών και τα υπόλοιπα βοηθητικά κτίσματα να διατάσσονται γύρω από το κεντρικό καθολικό που τιμάται στη μνήμη της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα. Είναι ναός σύνθετος, σταυροειδής εγγεγραμμένος με μεγάλη τρουλλαία λιτή, ευρύχωρο δηλαδή νάρθηκα. Στα Δυτικά της λιτής διαμορφώνεται ένας δεύτερος νάρθηκας, εξωνάρθηκας, με τυφλό τρουλλίσκο.
Όπως έχει υποστηριχθεί, το καθολικό της μονής έχει οικοδομηθεί σε δύο διαφορετικές φάσεις. Το κατώτερο τμήμα του, από μεγάλους ογκόλιθους, χρονολογείται στις αρχές του 12ου αιώνα, ενώ το ανώτερο, κτισμένο σύμφωνα με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα, ανήκει στα μέσα του ίδιου αιώνα ή στις αρχές του επόμενου.
Σε αυτή τη δεύτερη φάση ανήκει και ο άριστης ποιότητας γλυπτός διάκοσμος του μνημείου, από τον οποίο ξεχωρίζει το καλής τέχνης μαρμάρινο τέμπλο, ένα μέρος του οποίου εκτίθεται σήμερα, μαζί με άλλα κειμήλια, στο σκευοφυλάκιο της μονής. Ίδιας εποχής επίσης, είναι τα λαμπρά μαρμαροθετημένα δάπεδα του καθολικού, κοσμημένα με ποικιλία θεμάτων και τεχνικών.
Το μνημείο, αν και κάπως αλλοιωμένο από μεταγενέστερες επεμβάσεις, διακρίνεται για την καλής ποιότητας τοιχοποιία του και τον λιτό κεραμοπλαστικό του διάκοσμο, σύμφωνα με τις κλασικιστικές τάσεις της αρχιτεκτονικής του 12ου αιώνα. Στο εσωτερικό του διατηρούνται σπαράγματα τοιχογραφιών του 13ου αιώνα.
Πάνω από τη δυτική πόρτα του εξωνάρθηκα έχει εντοιχιστεί λίθος με επιγραφή που αναφέρεται σε ανακαίνιση του έτους 1675, στην οποία πιθανώς οφείλεται, μεταξύ άλλων, η προσθήκη ενός μικρού κωδωνοστασίου, σε επαφή με τον τρούλλο του εξωνάρθηκα.
(EL)
Inventory number 10081008
(EL)
Εφορεία Αρχαιοτήτων Εύβοιας
(EL)
